إستراتيجية التعامل مع حالات الطوارئ دراسة تحليلية

المؤلف

عضو هيئة التدريس بأكاديمية سعد العبد الله للعلوم الأمنية

المستخلص

تتناول الدراسة الحالية إستراتيجية التعامل مع حالات الطوارئ، حيث تتمحور إشكالية الدراسة أن حالة الطوارئ هي ظاهرة افتراضية لا يعلم متى وأين ستحدث، وأن صلاحيات السلطات الأمنية والقضائية لإعلان حالة الطوارئ تصدر عن طريق السند القانوني والضمانات الدستورية والصلاحيات الاستثنائية للسلطات في حالة الطوارئ.
وهدفت الدراسة إلى تحديد المخاطر الطبيعية وغير الطبيعية التي تخل بالتوازن الطبيعي للحياة وتهدد الحياة والممتلكات العامة والخاصة، كما هدفت إلى تنسيق وتقوية دعائم التعاون والإسناد البشري والآلي بين دول مجلس التعاون الخليجي لمواجهة حالات الطوارئ المختلفة.
وأسفرت نتائج البحث أن لإعلان حالة الطوارئ لابد من توافر العديد من القيود الموضوعية والشكلية لها، كأن تعاصر الدولة غزو مسلح أو كوارث طبيعية أو غيرها من الحالات المحددة بنص الدستور أو القانون الوطني لكل دولة من دول مجلس التعاون الخليجي، مع تعزيز قدرات وجهود دول المجلس وتنسيقها في مجال إدارة حالات الطوارئ خلال مراحل دورة حياتها المختلفة، وهي ما تنص عليه المادة الرابعة من النظام الأساسي لمركز التعاون لدول الخليج العربية لإدارة حالة الطوارئ.
وأوصى البحث بتشجيع وتطوير البحوث العلمية في التعامل مع حالات الطوارئ مع الاهتمام بأسلوب الإدارة الحديثة من خلال التخطيط الاستراتيجي في ظل الكوارث والفيضانات وتسرب النفط في دول مجلس التعاون الخليجي، مع إبراز سعى دول مجلس التعاون إلى اعتماد الأساليب العلمية والعملية الحديثة، وتجنب العشوائية وإهدار الوقت والجهد وتأخر مواجهة حالات الطوارئ التي تخص الأمن والسلامة.  

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  1. قائمة المراجـع

    أولاً: المراجع باللغة العربية:

       الكتب المتخصصة:

    1. مجمع اللغة العربية، المعجم الوسيط، ص 209.
    2. ابن منظور، لسان العرب، ج1/114، بيروت، لبنان، دار الكتب العلمية.
    3. إبراهيم سليمان العسكري، التعليم عن بعد، الإستجابة لجائحة كورونا، مستقبليات تربوية، المركز العربي للبحوث التربوية لدول الخليج، المجلد 4، العدد 6، 2020م.
    4. إبراهيم محمد القعود، الرقابة الدولية على حالة الطوارئ، ليبيا، المجلد الأول، العدد 23، 2021م.
    5. أحمد شكارة، مصادر التهديد لدول مجلس التعاون الخليجي وسياسات الأمن لديها، مركز الإمارات للدراسات، أبو ظبي، 2017م.
    6. دول مجلس التعاون الخليجي: السياسة والإقتصاد في ظل المتغيرات الإقليمية والدولية، المؤتمر السنوي الثالث لمراكز الأبحاث العربية، المركز العربي للأبحاث ودراسة السياسات، 2022م.
    7. زكريا كورسون، دروس من أزمة الخليج، ترجمة وتحرير: ترك برس، ذا بينينسولا، قطر، 2017م.
    8. سارة إبراهيم العقيل، التعامل مع الأزمات، المملكة العربية السعودية، مركز الأبحاث الواعدة في البحوث الإجتماعية ودراسات المرأة، 2017م.
    9. على السيد الباز، السلطات العامة في النظام الدستوري الكويتي، لجنة التأليف والتعريب والنشر، مجلس النشر العربي، جامعة الكويت، 2006م.
    10. على مجيد العكيلي، لمي على الظاهري، مدى دستورية قانون الطوارئ: دراسة مقارنة، القاهرة، المركز العربي للنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، 2018م.
    11. محسن العبودي، مبدأ المشروعية وحقوق الإنسان، القاهرة، دار النهضة العربية، 2021.
    12. محمد الفاتح المغربي، إدارة الأزمات والكوارث، القاهرة، الأكاديمية الحديثة للكتاب الجامعي، الطبعة الأولى، 2019.
    13. محمد أمين لزعر، جائحة كوفيد- 19 والأمن الدوائي في الدول العربية، المجلد الثالث والعشرون، العدد 4، 2022م.
    14. راشد محمد المري، الرؤية العصرية في إدارة المخاطر والأزمات الأمنية، جامعة الأزهر، دمنهور، مجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية، العدد 7، الإصدار الثاني لشهر ديسمبر، الجزء الرابع، 2022.
    15. نوار بدير وعاصم خليل، حالة الطوارئ، فلسطين، كلية الحقوق والإدارة العامة، وحدة القانون الدستوري، موسوعة القانون الدستوري العربي المقارن، سلسلة أوراق عمل بيرزيت للدراسات القانونية، 2018م.
    16. هيثم أحمد العون، المركز القانوني لرئيس مجلس الوزراء في الدستور الكويتي: دراسة مقارنة، كلية الحقوق، جامعة القاهرة، 2018م.
    17. وحدة تحليل السياسات في المركز العربي، تقدير موقف أزمة العلاقات الخليجية = في أسباب الحملة على قطر ودوافعها، المركز العربي للأبحاث والدراسات ودراسة السياسات، 2017م.
    18. يحي الجمل، النظام الدستوري في الكويت، الكويت، مطبوعات جامعة الكويت، 1970-1971.

     

     

    المجلات والدوريات:

    1. إبراهيم محمد القعود، مشروعية حالة الطوارئ في التشريع الدولي والداخلي، مجلة العلوم القانونية والشرعية، العدد 16، 2020م.
    2. إدريس الكريني، إدارة الأزمات العابرة للحدود مداخل إستراتيجية تحويل المخاطر، بحث – مدخل إستراتيجي لتحويل المخاطر إلى فرص، موقع تريندز للبحوث والإستشارات، 2021.
    3. أحمد مداس، مصطفى داسة، إدارة الأزمات في المنظمات – مدخل تنظيمي، الجزائر، مجلة التمكين الإجتماعي، المجلد 3، العدد1 ، 2021م.
    4. أحمد مناع سحيم الهاجري، تداعيات الأزمة الخليجية الجيوسياسية: الآثار والمخاطر والحلول، مجلة القلم، السنة السابعة، العدد 17، 2020م.
    5. أمال نواري وآخرين، فريق الإتصال خلال الأزمات بين تجسيد المهام ومواجهة التحديات والصعوبات، الجزائر، مجلة الآداب والعلوم الإجتماعية، المجلد 17، العدد 2، 2020م.
    6. بوفلجة غيات، شعور الشباب بالمخاطر الأمنية في المجتمعات المعاصرة: دراسة ميدانية على عينة من طلبة الجامعة الجزائرية، المغرب، فاس، المجلة العربية لعلم النفس، 2017م.
    7. جميل سلمان السهلي معوقات إدارة الأزمات في الحوادث الأمنية، المملكة العربية السعودية، المجلة العلمية للنشر العلمي، العدد 21، 2020م.
    8. جورجو أغامبين، موجز تاريخي عن حالة الإستثناء، ترجمة محمد ضريف، الرباط، جامعة محمد الخامس، المجلة الإلكترونية مغرب القانون، 2020.
    9. حسن قوبع، حالة الإستثناء أم حالة الطوارئ: دراسة مقارنة – المغرب نموذجاً – مجلة الدراسات المندمجة في العلوم الإقتصادية والقانونية والتقنية والتواصل، العدد الأول، 2020م.
    10. رأفت فودة، لقاء في إطار صالون ابن رشد، حول مدى دستورية حالة الطوارئ في ضوء الإعلان الدستوري، لبحث مدى دستورية سريان حالة الطوارئ في ظل الظروف الراهنة التي تمر بها مصر ". متاح على الموقع الإلكتروني: http://www.cihrs.org/?p=" 2810"
    11. سمير العيفة، مهام فريق إدارة الأزمة بين الالتزامات الإدارية للمؤسسة والخصائص الظرفية اللازمة، الجزائر، مجلة المعيار، مج26، ع 64، 2022م.
    12. شهرزاد برواين، فاطمة العلمي، واقع إدارة الخطر في شركات التأمين الجزائرية، دراسة عينة من شركات التأمين في الجزائر، الجزائر، مجلة الأسواق المالية، م7، ع1، 2020م.
    13. عمر حنفي عبدالله، إستعادة تشغيل خطوط نقل الكهرباء في حالات الطوارئ، مجلة جمعية المهندسين المصرية، المجلد 61، العدد الثاني، 2022م.
    14. ليث نصراوين، التنظيم القانونية لمواجهة جائحة فايروس كورونا في التشريعات الأردنية والإتفاقيات الدولية: دراسة مقارنة، الكويت، مجلة كلية الحقوق الكويتية العالمية، مجلد 8، 2020م.
    15. ليلى هناوي، حقوق الإنسان غير القابلة للإنتقاص: تنظيم القانون الدولي لها خلال الصراعات الدالية، الجزائر، مجلة بحوث جامعة الجزائر، المجلد 15، العدد 2، 2012م.
    16. مجلس الوزراء الكويتي، الجهاز المركزي لتكنولوجيا المعلومات، مبادرة تمكين العمل عن بعد في القطاع الحكومي، مجلس الوزراء، 2020م، تم الإسترجاع من الرابط https://remotework.e.gov.kw
    17. محمد الأصمعي محروس، تأصيل نظرية تربوية معاصرة لإدارة جائحة فيروس كورونا-COVID-19. المجلة التربوية، كلية التربية، جامعة سوهاج، العدد 75، 2020م.
    18. محمد بن عبد العزيز الخليفي، الأبعاد القانونية لقرار دول الحصار في ضوء القانون الدولي، مجلة سياسات عربية، العدد 28، 2017م.
    19. محمد زيدان عواد عبدالحميد خفاجي، التوجهات السياسية لدول الخليج العربي ولدولة إيران تجاه دولة اليمن، مجلة المعهد العالي للدراسات النوعية، مجلد 3، العدد 1، 2023م.
    20. محمد سعيد، محمد على، واقع إدارة الأزمات بالجامعة الأردنية، الأردن، مجلة الجامعة الإسلامية للدراسات التربوية والنفسية، المجلد 26، العدد 3، 2018م.
    21. محمد غانم الرميحي، حوليات الآداب والعلوم الإجتماعية بعنوان الأزمة الخليجية أبعادها وتداعياتها، ندوة علمية مغلقة، الكويت، مجلس النشر العلمي، جامعة الكويت، حولية عدد 38، 2018م.
    22. هيثم على العون، المقتضيات الشكلية والموضوعية لإعلان حالة الطوارئ: دراسة حالة بين الكويت ومصر وفرنسا، مجلة البحوث القانونية والإقتصادية، العدد 72، 2020م.
    23. يوسف ناصر حمد الظفيري، الضبط الإداري وحدود سلطاته في الظروف العادية والظروف الإستثنائية، مجلة البحوث القانونية والإقتصادية، العدد 74، 2020م.

    الرسائل العلمية المتخصصة ( ماجستير ودكتوراه ):

    1. عبد المجيد غنيم عشقان المطيري، سلطة الضبط الإداري وتطبيقاتها في دولة الكويت، رسالة ماجستير، قسم القانون العام، كلية الحقوق، جامعة الشرق الأوسط، 2021م.
    2. محمد موسى محمد حامد، استراتيجيات مهارات الإتصال عند إدارة الكوارث والأزمات، رسالة ماجستير – جامعة أم درمان، 2014.
    3. رؤى بسام حامد حشاش، آثار حالة الطوارئ على ما تملكه السلطات الأمنية والقضائية من صلاحيات وسلطات إستثنائية تتعلق بحقوق المواطن: دراسة تحليلية، رسالة ماجستير في القانون العام، كلية الدراسات العليا، جامعة النجاح الوطنية، نابلس، فلسطين، 2021م.
    4. شريف محمد السماحي، إدارة التفاوض في مواجهة الأزمات الأمنية، رسالة ماجستير، الإمارات العربية المتحدة، القيادة العادة لشرطة الشارقة، مركز البحوث والدراسات الشرطية، مجلد 21، العدد 50، 2012م.
    5. آمال بوجردة، دور القيادة في إدارة المخاطر: دراسة ميدانية بمؤسسة ميناء جن جن جيجل، رسالة ماجستير في علم الإجتماع، الجزائر، جامعة محمد الصديق بن يحي – جيجل- كلية العلوم الإنسانية والإجتماعية، 2019م.
    6. أحمد أبو دربي، الظروف الإستثنائية وأثرها على الحقوق والحريات العامة في فلسطين، رسالة ماجستير، الجامعة الإسلامية، غزة، فلسطين، 2017.
    7. عبد العزيز بن عبد الله بن فهد الرقابي، " تفعيل إدارة الأزمات والطوارئ بالمملكة العربية السعودية : مع إطار مقترح بإستراتيجية وطنية للحد من المخاطر" - رسالة دكتوراة غير منشورة في الإدارة العامة، جامعة القاهرة، كلية الإقتصاد والعلوم السياسية،

    النشرات والتقارير:

    1. https://www.unescwa.org/ar/our-work/7809/resources للاطلاع على التقرير كاملاً:
    2. دستور الإمارات العربية المتحدة الصادر عام 1971م، المعدل لعام 2009م، مستود مشروع الدساتير، المقارنة، متاح على الموقع الإلكتروني: constituteproject.org/constitution/United_Arab_Emirates.
    3. دستور المملكة العربية السعودية الصادر لعام 1992، مستودع مشروع الدساتير المقارنة، متاح على الموقع الإلكتروني:"constitute project" http://www.constitutionnet.org/ar/vl/item/lswdy-dstwr-lmmlk-lrby-lswdylm-1992
    4. دستور دولة قطر الصادر عام 1971م، المعدل لعام 2004م، مستودع مشروع الدساتير، المقارنة، متاح على الموقع الإلكتروني: http://www.wipo.int/wipolex/ar/details.jsp?id=9626
    5. دستور دولة قطر الصادر عام 1971م، المعدل لعام 2004م، مستودع مشروع الدساتير، المقارنة، متاح على الموقع الإلكتروني: http://www.wipo.int/wipolex/ar/details.jsp?id=9626
    6. دستور مملكة البحرين الصادر عام 1973م، المنظمة العالمية للملكية الفكرية، ويبو، متاح على الموقع الإلكتروني: Wipo.
    7. العهد الدولي الخاص بالحقوق المدنية والسياسية بموجب قرار الجمعية العامة للأمم المتحدة المرقم (2200) الصادر في 16/12/1966 ودخل حيز التنفيذ في 23/3/1976.
    8. المادة رقم (1) من قانون الأحكام العرفية الكويتي لعام 1962م.

    المواقع الإلكترونية:

    1. منصة عربة بابتكار حكومي، دولة الإمارات العربية المتحدة، 2020م، تم الإسترجاع من الرابط https://01gov.com وتم الوصول إليه 4.2020.

     

    ثانياً: المراجع باللغة الاجنبية:

    1. Augustine,Norman (1995). Managing The Crisis You Tried To Prevent. Harvard Business Review. Nov.-Des.: 147-158
    2. Buarki, H.J. & Dar, S.A. (2019), Anytime, anywhere access to information resources: a case study from Kuwait, Library Hi Tech News. 36, (7), 20. Retrieved from https://doi.org/10.1108/LHTN-08-2019-0049. accessed 11.3.2020.
    3. 10- Boin , Arjen &McConnell , Allan (2007) ."Preparing for Critical Infrastructure Breakdowns :The Limits of Crisis Management &the Need for Resilience ." Journal of Contingencies & Crisis Management .Vol.(15) , No . (1):50-59.
    4. Cinzia bianco2018: Tracing the Saudi Arabia- Qatar power struggle by Chatham House, international affairs. On 21 may 2018 journal of international affairs, volume 94.
    5. Crossman, A. (2018). Understanding purposive sampling: An overview of the method and its applications. https://www.thoughtco.com/purposive-sampling-3026727.
    6. https://www.omandaily.om.للإطلاع:
    7. International Conference On Syariah & Law2021 (ICONSYAL 2021)-Online Conference 6 th April, 2021.
    8. Nyanga, E., Nengomasha, C. T., & Beukes-Amiss, C. M. (2018). Disaster preparedness and management at the National Archives and the National Library of Namibia. African Journal of Library, Archives & Information Science, 28(1), p77-91. 15p.
    9. Territory Palestinian Occupied the in Wall a of Construction the of Consequences Legal Concerning Opinion Advisory 26 -131/131/related-case/files/public/org.cij-icj.www://https, 155 para, 2004, 9 July), ICJ (Justice of Court International .2021/1/7 accessed, pdf.EN-00-01-ADV-2
    10. Ulrichsen Kristian Coates 2018: The Gulf Impasse's one year anniversary & the Changing Regional Dynamics by Gulf international forum on may 30 2018.
    11. Zhang, W., Wang, Y., Yang, L., & Wang, C. (2020). Suspending classes without stopping learning: China’s education emergency management policy in the COVID-19 outbreak. Journal of Risk and Financial Management,13(55),1-6..
    12. Ma, L., and Lan, Z., and Tan, R. (2020). Influencing Factors of Innovation and Entrepreneurship Education Based on the Theory of Planned Behavior, International Journal of Emerging Technology (IE) in Learning, (13): p190-206.
    13. Saleh H. The disaster risk management plan for the Krak des Chevaliers (Alhosn Castle) in Syria - it had an impact both in the East and in the West. Proceedings of UNESCO Chair Programme on cultural heritage and risk management. Kyoto, Japan: Ritsumeikan University;. 2014; 6-22::94–99
    14. Ahmed Al-Sharoot, Program development management, Crisis management& Strategy Planning Consultant, Baghdad University, 2021, P.79

     

     

    - تم بحمد الله وعونه -

     

     

     

    References :

    awlaan: almarajie biallughat alearabiati:

    alkutub almutakhasisatu:

    1. majmae allughat alearabiati, almuejam alwasita, s 209.
    2. abn manzurin, lisan alearabi, ji1/114, bayrut, lubnanu, dar alkutub aleilmiati.
    3. 'iibrahim sulayman aleaskarii, altaelim ean bueda, alaistijabat lijayihat kuruna, mustaqbaliaat tarbawiati, almarkaz alearabii lilbuhuth altarbawiat lidual alkhaliji, almujalad 4, aleadad 6, 2020m.
    4. 'iibrahim muhamad alqueudi, alraqabat aldawliat ealaa halat altawarii, libya, almujalad al'awala, aleadad 23, 2021m.
    5. 'ahmad shakaarat, masadir altahdid lidual majlis altaeawun alkhalijii wasiasat al'amn ladiha, markaz al'iimarat lildirasati, 'abu zabi, 2017m.
    6. dual majlis altaeawun alkhaliji: alsiyasat walaiqtisad fi zili almutaghayirat al'iiqlimiat walduwaliati, almutamar alsanawiu althaalith limarakiz al'abhath alearabiati, almarkaz alearabii lil'abhath wadirasat alsiyasati, 2022m.
    7. zkaria kursun, durus min 'azmat alkhaliji, tarjamat watahriru: tark biris, dha bininsula, qatr, 2017m.
    8. sarat 'iibrahim aleaqila, altaeamul mae al'azmati, almamlakat alearabiat alsaeudiati, markaz al'abhath alwaeidat fi albuhuth aliajtimaeiat wadirasat almar'ati, 2017m.
    9. ealaa alsayid albazi, alsulutat aleamat fi alnizam aldusturii alkuaytii, lajnat altaalif waltaerib walnashra, majlis alnashr alearabii, jamieat alkuayt, 2006m.
    10. ealaa majid aleakili, limi ealaa alzaahiri, madaa dusturiat qanun altawarii: dirasat muqaranati, alqahirat, almarkaz alearabia lilnashr waltawzie, altabeat al'uwlaa, 2018m.
    11. muhsin aleabudi, mabda almashrueiat wahuquq al'iinsani, alqahirata, dar alnahdat alearabiati, 2021.
    12. muhamad alfatih almaghribi, 'iidarat al'azamat walkawarithi, alqahiratu, al'akadimiat alhadithat lilkitab aljamieii, altabeat al'uwlaa، 2019.
    13. muhamad 'amin lizaeri, jayihat kufid- 19 wal'amn aldawayiyi fi alduwal alearabiati, almujalad althaalith waleishruna, aleadad 4, 2022m.
    14. rashid muhamad almariy, alruwyat aleasriat fi 'iidarat almakhatir wal'azamat al'amniati, jamieat al'azhar, dminhur, majalat kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiati, aleadad 7, al'iisdar althaani lishahr disambir, aljuz' alraabiea, 2022.
    15. nuar bidir waeasim khalil, halat altawarii, filastin, kuliyat alhuquq wal'iidarat aleamati, wahdat alqanun aldusturi, mawsueat alqanun aldusturii alearabii almuqarini, silsilat 'awraq eamal birzit lildirasat alqanuniati, 2018m.
    16. haytham 'ahmad aleun, almarkaz alqanuniu lirayiys majlis alwuzara' fi aldustur alkuaytii : dirasat muqaranati, kuliyat alhuquqi, jamieat alqahirati, 2018m.
    17. wahdat tahlil alsiyasat fi almarkaz alearabii, almarkaz alearabiu lil'abhath waldirasat wadirasat alsiyasati, 2017m.
    18. yhi aljumla, alnizam aldusturiu fi alkuayti, alkuayti, matbueat jamieat alkuayti, 1970-1971.

    almajalaat waldawryati:

    1. 'iibrahim muhamad alqaeudu, mashrueiat halat altawari fi altashrie alduwlii waldaakhili, majalat aleulum alqanuniat walshareiati, aleadad 16, 2020m.
    2. 'ahmad madasi, mustafaa dasat, 'iidarat al'azamat fi almunazamat - madkhal tanzimay, aljazayar, majalat altamkin alaijtimaeii, almujalad 3, aleudadu1, 2021m.
    3. 'ahmad manaae sahim alhajri, tadaeiat al'azmat alkhalijiat aljiusiasiati: aluathar walmakhatir walhulula, majalat alqalami, alsanat alsaabieatan, aleadad 17, 2020m.
    4. 'amal nawari wakhrin, fariq alaitisal khilal al'azamat bayn tajsid almahami wamuajahat altahadiyat walsueubati, aljazayar, majalat aladab waleulum alaijtimaeiati, almujalad 17, aleadad 2, 2020m.
    5. buflijat ghyat, shueur alshabab bialmakhatir al'amniat fi almujtamaeat almueasirati: dirasat maydaniat ealaa eayinat min talabat aljamieat aljazayiriati, almaghribi, fas, almajalat alearabiat lieilm alnafsi, 2017m.
    6. jamil salman alsahli mueawiqat 'iidarat al'azamat fi alhawadith al'amniati, almamlakat alearabiat alsaeudiati, almajalat aleilmiat lilnashr alealmayi, aleadad 21, 2020m.
    7. jurju 'aghambin, mujaz tarikhiun ean halat alaistithna'i, tarjamat muhamad darif, alribati, jamieat muhamad alkhamis, almajalat al'iiliktruniat maghrib alqanuni, 2020.
    8. hasan qubae, halat alaistithna' 'umu halat altawarii: dirasat muqaranat - almaghrib nmwdhjaan - majalat aldirasat almundamijat fi aleulum alaiqtisadiat walqanuniat waltaqniat waltawasuli, aleadad al'awwl, 2020m.
    9. ra'afat fudat, liqa' fi 'iitar salun aibn rushd, hawl madaa dusturiat halat altawari fi daw' al'iielan aldusturi, libahth madaa dusturiat saryan halat altawari fi zili alzuruf alraahinat alati tamuru biha misr ". mutah ealaa almawqie al'iiliktruni: http://www.cihrs.org/?p=" 2810"
    10. smir aleifat, mahamu fariq 'iidarat al'azmat bayn alailtizamat al'iidariat lilmuasasat walkhasayis alzarfiat allaazimati, aljazayar, majalat almieyar, mij26, e 64, 2022m.
    11. shahrazad brwayin, fatimat aleilmi, waqie 'iidarat alkhatar fi sharikat altaamin aljazayiriati, dirasat eayinatan min sharikat altaamin fi aljazayir, aljazayar, majalat al'aswaq almaliati, mi7, ea1, 2020m.
    12. eumar hanafi eabdallah, 'iistieadat tashghil khutut naql alkahraba' fi halat altawarii, majalat jameiat almuhandisin almisriati, almujalad 61, aleadad althaani, 2022m.
    13. lith nasrawin, altanzim alqanuniat limuajahat jayihat fayrws kuruna fi altashrieat al'urduniyat walaitifaqiaat alduwaliati: dirasat muqaranati, alkuayti, majalat kuliyat alhuquq alkuaytiat alealamiati, mujalad 8, 2020m.
    14. lilaa hinawi, huquq al'iinsan ghayr alqabilat lilaintiqasi: tanzim alqanun alduwalii laha khilal alsiraeat aldaaliati, aljazayar, majalat buhuth jamieat aljazayir, almujalad 15, aleadad 2, 2012m.
    15. majlis alwuzara' alkuaytiu, aljihaz almarkaziu litiknulujia almaelumati, mubadarat tamkin aleamal ean bued fi alqitae alhukumi, majlis alwuzara'i, 2020m, tama alaistirjae min alraabit https://remotework.e.gov.kw
    16. muhamad al'asmaei mahrusun, tasil nazariat tarbawiat mueasirat li'iidarat jayihat fayrus kuruna-COVID-19. almajalat altarbawiati, kuliyat altarbiati, jamieat suhaj, aleadad 75, 2020m.
    17. muhamad bin eabd aleaziz alkhalifi, al'abead alqanuniat liqarar dual alhisar fi daw' alqanun alduwali, majalat siasat earabiatin, aleadad 28, 2017m.
    18. muhamad zaydan eawad eabdalhamid khafaji, altawajuhat alsiyasiat lidual alkhalij alearabii walidawlat 'iiran tujah dawlat alyaman, majalat almaehad aleali lildirasat alnaweiati, mujalad 3, aleadad 1, 2023m.
    19. muhamad saeid, muhamad ealaa, waqie 'iidarat al'azamat bialjamieat al'urduniyati, al'urduni, majalat aljamieat al'iislamiat lildirasat altarbawiat walnafsiati, almujalad 26, aleadad 3, 2018m.
    20. muhamad ghanim alrumayhi, hawliaat aladab waleulum alaijtimaeiat bieunwan al'azmat alkhalijiat 'abeaduha watadaeiatiha, nadwat eilmiat mughlaqatun, alkuayta, majlis alnashr aleilami, jamieat alkuayti, hawliat eadad 38, 2018m.
    21. haythim ealaa aleun, almuqtadayat alshakliat walmawdueiat li'iielan halat altawarii: dirasatan halatan bayn alkuayt wamisr wafiransa, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, aleadad 72, 2020m.
    22. yusif nasir hamd alzafiri, aldabt al'iidariu wahudud sulutatih fi alzuruf aleadiat walzuruf alaistithnayiyati, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, aleadad 74, 2020m.

    alrasayil aleilmiat almutakhasisa ( majistir wadukturah ):

    1. eabd almajid ghunim eashqan almutayri, sultat aldabt al'iidarii watatbiqatuha fi dawlat alkuayti, risalat majistir, qism alqanun aleama, kuliyat alhuquqi, jamieat alsharq al'awsat, 2021m.
    2. ruaa basaam hamid hashash, athar halat altawari ealaa ma tamlikuh alsulutat al'amniat walqadayiyat min salahiaat wasulutat aistithnayiyat tataealaq bihuquq almuatin nabuls, filastin, 2021m.
    3. shrif muhamad alsamahi, 'iidarat altafawud fi muajahat al'azamat al'amniati, risalat majistir, al'iimarat alearabiat almutahidatu, alqiadat aleadat lishurtat alshaariqat, markaz albuhuth waldirasat alshurtiati, mujalad 21, aleadad 50, 2012m.
    4. amal bujardat, dawr alqiadat fi 'iidarat almakhatiri: dirasat maydaniat bimuasasat mina' jan jin jijl, risalat majistir fi eilm alaijtimae, aljazayir, jamieat muhamad alsidiyq bin yahi - jijli- kuliyat aleulum al'iinsaniat walaijtimaeiati, 2019m.
    5. 'ahmad 'abu darbi, alzuruf alaistithnayiyat wa'atharuha ealaa alhuquq walhuriyaat aleamat fi filastin, risalat majistir, aljamieat al'iislamiati, ghazat, filastin, 2017.

    alnasharat waltaqariru:

    1. https://www.unescwa.org/ar/our-work/7809/resources lilaitilae ealaa altaqrir kamlaan:
    2. distur al'iimarat alearabiat almutahidat alsaadir eam 1971m, almueadal lieam 2009m, mustawd mashrue aldasatiri, almuqaranata, mutah ealaa almawqie al'iiliktruni: www.constituteproject.org/constitution/United_Arab_Emirates.
    3. distur almamlakat alearabiat alsueudiat alsaadir lieam 1992, mustawdae mashrue aldasatir almuqaranata, mutah ealaa almawqie al'iilikturunii:"constitute project" http://www.constitutionnet.org/ar/vl/item/lswdy-dstwr-lmmlk-lrby-lswdylm-1992
    4. distur dawlat qatar alsaadir eam 1971ma, almueadal lieam 2004m, mustawdae mashrue aldasatiri, almuqaranata, mutah ealaa almawqie al'iiliktruni: http://www.wipo.int/wipolex/ar/details.jsp?id=9626
    5. distur dawlat qatar alsaadir eam 1971ma, almueadal lieam 2004m, mustawdae mashrue aldasatiri, almuqaranata, mutah ealaa almawqie al'iiliktruni: http://www.wipo.int/wipolex/ar/details.jsp?id=9626
    6. distur mamlakat albahrayn alsaadir eam 1973ma, almunazamat alealamiat lilmalakiat alfikriati, waybu, mutah ealaa almawqie al'iilikturuni: Wipo.
    7. aleahd alduwliu alkhasi bialhuquq almadaniat walsiyasiat bimujib qarar aljameiat aleamat lil'umam almutahidat almuraqam (2200) alsaadir fi 16/12/1966 wadakhal hayz altanfidh fi 23/3/1976.
    8. almadat raqm (1) min qanun al'ahkam aleurfiat alkuaytii lieam 1962m.

    almawaqie al'iilikturuniatu:

    1. minasat earabat biabtikar hukumi, dawlat al'iimarat alearabiat almutahidati, 2020m, tama aliastirjae min alraabit https://01gov.com watama alwusul 'iilayh 12.4.2020.

    thanyaan: almarajie biallughat aliajnbiati:

    1. Buarki, H.J. & Dar, S.A. (2019), Anytime, anywhere access to information resources: a case study from Kuwait, Library Hi Tech News. 36, (7), 20. Retrieved from https://doi.org/10.1108/LHTN-08-2019-0049. accessed 11.3.2020.
    2. Cinzia bianco2018: Tracing the Saudi Arabia- Qatar power struggle by Chatham House, international affairs. On 21 may 2018 journal of international affairs, volume 94.
    3. kurusman , 'a. (2018). fahum 'akhdh aleayinat alhadifi: nazratan eamatan ealaa altariqat watatbiqatiha. https://www. reasontco.com/purposive-sampling-3026727.
    4. https://www.omandaily.om. muealajatun:
    5. almutamar aldawliu lilsharieat walqanun 2021 (ICONSYAL 2021) - almutamar eabr al'iintirnit 6 'abril 2021.
    6. Nyanga، E.، Nengomasha، C. T.، & Beukes-Amiss، C.M (2018). alta'ahub lilkawarith wa'iidaratiha fi al'arshif alwatanii walmaktabat alwataniat fi namibia. almajalat al'afriqiat lilmaktabat walmahfuzat waeulum almaelumat , 28 (1) , s 77-91. 15 s.

    61- al'ard alfilastiniat almuhtalat fi aljidar ('a) min albina' - astisharat qanuniat mutaealiqat bialraay - 26 -131 / 131 / related-case / files / public / org.cij-icj.www: // https , 155 alfaqrat , 2004 , 9 yuliu) , mahkamat aleadl alduwalia (qadi almahkamat alduwalia .2021 / 1/7 tama alwusul 'iilayh , pdf.EN-00-01-ADV-2