استصحاب النية في التأويل- دراسة نحوية

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

المدرس في قسم اللغويات بكلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالإسكندرية- جامعة الأزهر

المستخلص

لقد بذل النحاة مجهودات عظيمة في تقعيد القواعد، وفقا للكثير المطرد، ولكن ورد عن العرب نصوص مخالفة للأحكام التي قرروها، فلجأ النحاة إلى نية تأويلها لموافقة الحكم النحوي، ومن ذلك قولهم في علة نصب (الجماءَ الغفير) على الحال، وفيه الألف واللام، هو على نية التنكير، بمعنى أنهم ذهبوا إلى تأويله وتقديره باسم نكرة. فظاهره مخالف، ولكنهم يقدرونه بما يتوافق مع القاعدة النحوية.
وقد تفطن النحاة مبكرا إلى أهمية التأويل، وأثر المقدر المنوي في الإعراب، وتقعيد القواعد والأحكام النحوية، فاعتنوا بالمنوي، وتعاملوا معه كأنه موجودة في اللفظ،، فالنية عندهم تصور لوجود الشيء، كذلك تعددت الأوجه الإعرابية في المسألة الواحدة حسب تقدير النية، ومن الأمثلة على ذلك عند تأخر (ظن) أو توسطها بين معموليها، جاز الأعمال بنية الشك، وجاز الإهمال على نية اليقين.
وتعددت أحوال (قبل) و(بعد) حسب حالة المضاف إليه، فإنهما يعربان إذا ذكر المضاف إليه، وإذا حذف المضاف إليه ونوي لفظه، أعرب على تقدير وجود المضاف إليه؛ لأنه منوي، نحو: (جئت قبلَ) أي: قبل الفجر، ولا ينون كما لو كان المضاف موجودا، فعدم التنوين هنا دليل على نية الإضافة، ولذلك إذا لم ينو لفظه ولا معناه أعرب ونون. أما إن نوى معناه فقط دون لفظه بني على الضم. إلى غير ذلك من الأمثلة، وقد اختلفت وجهات نظر النحاة في المسألة الواحدة، بناء على النية التي قدروها، والنية في الدرس النحوي عملية تفكير وتفسير للظاهر، وليست نية لفظ محذوف فقط، ولكن لها صورا متعددة، كنية التنكير، ونية الإضافة، ونية الانفصال، ونية الطرح، وغير ذلك. ثم كانت الخاتمة، واشتملت على أبرز النتائج التي توصلت إليها

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  1. 'athar alniyat fi altawjih alnahwi eind alfara'i: du. sultanat bint muhamad bin mushbab, bahath manshur fi majalat jamieat albahat lileulum al'iinsaniat sibtambar 2021hi.
  2. 'athar alniyat fi aldars alnahwii eind alqudama'i: . da/ jaza' almusaruat , almijalat al'urduniyati, mujalad (2) aleadad (2) 2006m
  3. al'usul fi alnahuw: liabn alsiraj , tahqiq du. eabd alhusayn alfatli, muasasat alrisalati, bayruta, altabeat althaalithata1417hi- 1998m.
  4. 'iierab alqurani: lilnuhas, wade hawashih waealaq ealayhi: eabd almuneim khalil 'iibrahim, manshurat muhamad eali bydun, dar alkutub aleilmiati, bayrut, altabeata: al'uwlaa 1421hi.
  5. al'iinsaf fi masayil alkhilaf bayn alnahwiiyna: albasariiyn walkufiiyn, 'abu albarkati, kamal aldiyn al'anbari, almaktabat aleasriat , altabeatu: al'uwlaa 1424hi- 2003m.
  6. 'awdah almasalik 'iilaa 'alfiat abn malk: liabn hishami, tahqiqu: yusif alshaykh muhamad albaqaeii, dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei.
  7. al'iidah fi eulum albalaghati: jalal aldiyn alqazwini, tahqiqu: muhamad eabd almuneim khafaji, dar aljili- bayrut, altabeat althaalithati.
  8. alburhan fi eulum alquran : lilzarkashii , tahqiqu: muhamad 'abu alfadl abrahim, dar altarathi, alqahirati.
  9. tawil mushkil alqurani: liabn qataybat aldiynuri, tahqiqu: 'iibrahim shams aldiyn, dar alkutub aleilmiati, bayrut.
  10. altasrih bimadmun altawdih : lilshaykh khalid al'azhari, tahqiqu: basil euyun alsuwdi, manshurat dar alkutub aleilmiati, bayrut altabeat al'uwlaa1421hi- 2000m.
  11. altaysir fi alqira'at alsabea: li'abi eamrw aldaani, dar alkutub aleilmiati- bayruta, altabeat althaaniati- 1984m.
  12. jamie aleulum fi aistilahat alfununi, lilqadi eabd alnabii bin eabd alrasul ta qa12hi, dar alkutub aleilmiat - lubnan , altabeat al'uwlaa, 2000m
  13. aljamal fi alnahuw: lilkhalil bin 'ahmad, tahqiqu: du/ fakhr aldiyn qabawata, altabeat alkhamisat 1995m.
  14. jamharat al'amthali, li'abi hilal aleaskarii, dar alfikr - bayrut.
  15. aljanaa aldaani fi huruf almaeani, lilmaradi, tahqiqu: da/fkhr aldiyn qabawata, 'a/muhamad nadim fadila, dar alkutub aleilmiati, bayrut- lubnan, altabeat al'uwlaa 1992m.
  16. alhujat fi alqira'at alsabeu: liaibn khaluayhi, tahqiqu: da/ eabd aleal salim makram, al'ustadh almusaeid bikuliyat aladab - jamieat alkuayti, dar alshuruq - bayrut, altabeat alraabieata1401 h.
  17. alhujat lilquraa' alsabeati: lilfarsi, tahqiqu: badr aldiyn qahwaji- bashir juyjabi, rajaeh wadaqaqahu: eabd aleaziz rabaah - 'ahmad yusif aldaqaaqi, dar almamun lilturath - dimashq - bayrut, altabeat althaaniatu1413 hi - 1993m.
  18. khizanat al'adab walb libab lisan alearab: lilbaghdadi, tahqiqu: eabd alsalam harun, maktabat alkhanja, alqahirati, altabeat alraabieat 1997m.
  19. alkhasayisu: liabn jini, alhayyat aleamat almisriat lilkitabi, altabeat alraabieati.
  20. alradi ealaa alnahati, liabn muda'i, tahqiqu: du/ muhamad 'iibrahim albanaa, dar aliaietisami, altabeat al'uwlaa 1979m.
  21. alsabeat fi alqira'ati: li'abi bakr albaghdadii, tahqiqu: shawqi dayfa, dar almaearifi- masir, altabeat althaaniat 1400h
  22. sr sinaeat al'iierabi: liabn jini, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan altabeat al'awalii 1421h - 2000m.
  23. sharh 'abyat sibwih: lilsiyrafi, tahqiqu: du/ muhamad ealaa alriyh hashim, nashr maktabat alkuliyaat al'azhariat dar alfikri, liltibaeat walnashri, alqahirat eam 1394h 1974m.
  24. sharah abn eaqil ealaa 'alfiat abn malik , tahqiq
  25. sharah al'ashmuni ealaa 'alfiat abn malki, dar alkutub aleilmiat bayrut- lubnan, altabeat al'uwlaa 1419hi- 1998m.
  26. sharh alkafiat alshaafiati: liaibn malk, tahqiqu: da/ eabd almuneim 'ahmad hiraydii, jamieat 'ami alquraa markaz albahth aleilmii wa'iihya' alturath al'iislami, altabeat al'uwlaa1402h-1982m.
  27. shams aleulum wadawa' kalam alearab min alklumu, linshwan bin saeid alhamiri, tahqiqu: da/ husayn aleumari wakhrin, dar alfikr almueasiri- bayrut, altabeat al'uwlaa1420hi, 1999m.
  28. ealal altathniati: liabn jini, tahqiqu: du/ sabih altamimi, maktabat althaqafat - masr.
  29. ealal alnuhuw. liabn alwaraqi, tahqiqu: mahmud jasim , maktabat alrushdi- alrayadi, altabeat al'uwlaa 1420hi- 1990m.
  30. aleayn: lilkhalil bin 'ahmad alfarahidi, du/ mahdii almakhzumi, du/ 'iibrahim alsaamaraayiy, dar wamaktabat alhilal.
  31. alkitabi: lisibwih , tahqiqu: eabd alsalam muhamad harun, maktabat alkhanji, alqahirati, altabeat althaalithat 1408hi- 1988m.
  32. kshaf aistilahat alfunun waleulumi, liabn alqadi altahanwi, tahqiqu: da/ ealaa dahruja, bayrut, altabeat al'uwlaa 1996m.
  33. alkashaf ean haqayiq waghawamid altinzil: lilzumakhshari, dar alkutaab alearabi, bayrut, altabeat althaalithat 1407hi.
  34. allaamatu: lilzajaji, tahqiqu: mazin almubaraki, dar alfikri- dimashqa, altabeat althaaniat 1405hi- 1985m.
  35. lisan alearbi, liabn manzur al'iifriqii, dar sadir- bayruta, altabeat althaalithat 1414h
  36. allamhat fi sharh almalihati: liabn alsaayighi, tahqiqu: 'iibrahim alsaaeidi, almamlakat alearabiat alsueudiatu, altabeat al'uwlaa 1424hi- 2004m.
  37. allamae fi alearabiati, liabn jini, tahqiqu: fayiz fars, dar alkutub althaqafiati- alkuaytu.
  38. mukhtar alsahahi, li'abi bakr alraazi, tahqiqu: yusif alshaykh muhamad, almaktabat aleasriatu- bayrut- altabeat alkhamisat 1420hi/ 1999m.
  39. mushkil 'iierab alqurani: limakiy alqaysi, tahqiqu: du. hatim salih aldaamin, muasasat alrisalat - bayrut, altabeat althaaniat 1405h.
  40. maeani alqurani: lil'akhfashi, alqahirati, altabeat al'uwlaa1411hi-1990m.
  41. maeani alquran: lilfara'i, tahqiqu: muhamad eali alnajar, aldaar almisriat liltaalif waltarjamati, masir, altabeat al'uwlaa.
  42. maeani alqurani: lilnuhas, tahqiqu: muhamad eali alsaabuni, jamieat 'umi alquraa - makat almukaramatu, altabeat al'uwlaa1409h.
  43. maeani alquran wa'iierabuh : lilzajaji, tahqiqu: eabd aljalil eabduh shalabi, ealim alkutub - bayrut, altabeat al'uwlaa1408h - 1988m.
  44. almufasal fi saneat al'iierabi: lilzumakhshari, tahqiqu: da/ eali bu malham, maktabat alhilal- bayrut, altabeat al'uwlaa 1993m.
  45. almuqtadabi: lilmubardi, ealim alkutab, bayrut.
  46. natayij alfikr fi alnuhuw: lilsuhili, dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeat al'uwlaa 1412h- 1992m.
  47. alnikt fi alquran alkarimi: liabn fadal almujashiei, tahqiqu: da/ eabd allah altawili, dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa 1428h - 2007m.
  48. alhidayat 'iilaa bulugh alnihayat fi eilm maeani alquran watafsirih wa'ahkamihi: limakiy bin 'abi talibi, jamieat alshaariqati, altabeat al'uwlaa 1429h - 2008m.
  49. hamae alhawamie fi sharh jame aljawamiei: lilsuyuti, tahqiqu: eabd alhamid hindawi, almaktabat altawfiqiati- misr.