نوازل الصــيام وأحكامها الفقهية "دراسة معاصرة "

المؤلف

مدرس الفقه بكلية الشريعة والقانون بدمنهور

10.21608/bfda.2024.363846

المستخلص

تعد نوازل الزكاة من المسائل التي اهتم بها جمع من العلماء في كافة العصور حفاظًا على ركن من أركان الإسلام من الفساد والبطلان وقيامًا بالواجب الشرعي في تناولها، ولقد تناول البحث العديد من النوازل المشتهرة التي يكثر السؤال عنها وفقاً للمنهج الوصفي والتحليلي والمقارن ومنهج التوثيق والتأصيل لكل ما جاء به من مادة علمية طبية وفقهية تنوعت بين المصادر القديمة والمعاصرة مع تجنب الاستطراد.
فتناول البحث بيان مفهوم النوازل والصيام لغًة واصطلاحًا، وبيان المقصود بنوازل الصيام مركبًا، وسبب تسمية هذه المسائل بالنوازل، وحكم  نوازل الصيام الوقتية والزمانية، ومنها: مسألة الصيام بناء على الحساب الفلكي أو مدى حجية الحساب الفلكي في إثبات هلال رمضان، ومسألة كيفية صيام المسافر في الطائرة. كما تناول البحث العديد من نوازل الصيام ذات الصلة بالداخل إلى الجسد، ومنها: أثر الغرغرة وأدوية الذبحة الصدرية واستخدام مناظير المعدة على صحة الصيام، وفي المقابل تناول البحث نوازل الصيام ذات الصلة بالخارج من الجسد مثل: أثر خروج الدم على الصوم، وأثر عمليات شفط الدهون على الصوم، ثم عرض البحث للنتائج والتوصيات العلمية.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


المصادر والمراجع
أولًا: القرآن الكريم وعلومه.
- أحكام القرآن، تأليف: القاضي بن العربي محمد بن عبد الله أبو بكر المعافري الاشبيلي المالكي تـ 543هـ، راجع أصوله وخرج أحاديثه وعلَّق عليه: محمد عبد القادر عطا، طـ دار الكتب العلمية، بيروت، الطبعة الثالثة، سنة 1424 هـ - 2003 م.                                                                                 
ثانيًا: كتب الحديث والتخريج.
ـ إحكام الأحكام شرح عمدة الأحكام، تقي الدين بن دقيق العيد [ 625 -702] ، تحقيق أحمد محمد شاكر، مكتبة السنة، الطبعة الأولى، سنة 1418 هـ - 1997م.
ـ سنن أبي داود، المؤلف: أبو داود سليمان بن الأشعث الأزدي السجستاني (٢٠٢ - ٢٧٥ هـ)، المحقق: شعيب الأرنؤوط - محمد كامل قره بللي، الناشر: دار الرسالة العالمية، الطبعة الأولى، سنة١٤٣٠هـ - ٢٠٠٩ م.
- سبل السلام، للصنعاني، المؤلف : محمد بن إسماعيل الأمير الكحلاني الصنعاني تـ 1182هـ، الناشر : مكتبة مصطفى البابي الحلبي، الطبعة الرابعة، سنة 1379هـ- 1960م.
ـ سنن الدارقطني، المؤلف: أبو الحسن علي بن عمر بن أحمد بن مهدي بن مسعود بن النعمان بن دينار البغدادي الدارقطني (المتوفى: 385هـ)، حققه وضبط نصه وعلق عليه: شعيب الارنؤوط، حسن عبد المنعم شلبي، عبد اللطيف حرز الله، أحمد برهوم الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت – لبنان، الطبعة الأولى، 1424 هـ - 2004 م.
- شرح السنة للبغوى، تأليف: محيي السنة، أبو محمد الحسين بن مسعود بن محمد بن الفراء البغوي الشافعي تـ516هـ، تحقيق: شعيب الأرنؤوط-محمد زهير الشاويش، الناشر: المكتب الإسلامي - دمشق، بيروت، الطبعة الثانية، سنة 1403هـ - 1983م.
- صحيح ابن خزيمة, تأليف: أبو بكر محمد بن إسحاق بن خزيمة بن المغيرة بن صالح بن بكر السلمي النيسابوري تـ311هـ، تحقيق: د. محمد مصطفى الأعظمي، طـ المكتب الإسلامي – بيروت، الطبعة الثالثة، سنة 1424 هـ - 2003 م.
- فتح البارى شرح صحيح البخارى، تأليف: أحمد بن علي بن حجر
أبو الفضل العسقلاني الشافعي سنة 852هـ, الناشر: دار المعرفة - بيروت، سنة النشر 1379هـ، رقم كتبه وأبوابه وأحاديثه: محمد فؤاد
عبد الباقي، قام بإخراجه وصححه وأشرف على طبعه: محب الدين الخطيب، د.ط.
- المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم، تأليف: مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري تـ261هـ، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، طـ: دار إحياء التراث العربي – بيروت، د.ن.
مسند أبي يعلى، المؤلف: أبو يعلى أحمد بن علي بن المثُنى بن يحيى بن عيسى بن هلال التميمي، الموصلي المتوفى: 307هـ، المحقق: حسين سليم أسد، الناشر: دار المأمون للتراث – دمشق، الطبعة الأولى، 1404 هـ- 1984م.
- مسند الإمام أحمد بن حنبل، تأليف: أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني تـ241هـ، تحقيق: أحمد محمد شاكر، الناشر: دار الحديث – القاهرة، الطبعة الأولى، سنة 1416هـ- 1995م.
- الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه المسمى بصحيح البخاري، تأليف: محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي، تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، الناشر دار طوق النجاة، الطبعة الأولى، سنة 1422هـ، مع الكتاب: شرح وتعليق: د. مصطفى ديب البغا أستاذ الحديث وعلومه في كلية الشريعة - جامعة دمشق.
ـ التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير، المؤلف: أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (المتوفى: 852هـ), تحقيق: أبو عاصم حسن بن عباس بن قطب، الناشر: مؤسسة قرطبة – مصر، الطبعة الأولى، سنة 1416هـ/1995م.
ثالثًا: كتب اللغة والمعاجم.
- تاج العروس  من جواهر القاموس، تأليف: محمّد بن محمّد بن عبد الرزّاق الحسيني، أبو
الفيض، الملقّب بمرتضى، الزَّبيدي تـ 1205هـ، طـ  دار الهداية، د.ن.ط.
ـ كتاب التعريفات، المؤلف: علي بن محمد بن علي الزين الشريف الجرجاني (المتوفى: 816هـ)، المحقق: ضبطه وصححه جماعة من العلماء بإشراف الناشر، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت –لبنان، الطبعة الأولى، سنة 1403هـ -1983م.
ـ لسان العرب، محمد بن مكرم بن على، أبو الفضل، جمال الدين ابن منظور الأنصاري الرويفعي الإفريقي تـ 711هـ، طـ دار صادر – بيروت، الطبعة الثالثة، سنة 1414 هـ.
ـ المعجم الوسيط، مجمع اللغة العربية بالقاهرة، طـ دار الدعوة.
ـ مختار الصحاح, زين الدين أبو عبد الله محمد بن أبي بكر بن عبد القادر الحنفي الرازي , تـ666هـ, المحقق: يوسف الشيخ محمد, طـ المكتبة العصرية ، الطبعة الخامسة، سنة1420هـ / 1999م.
ـ معجم لغة الفقهاء, المؤلف: محمد رواس قلعجي - حامد صادق قنيبي, الناشر: دار النفائس للطباعة والنشر والتوزيع, الطبعة الثانية، 1408هـ - 1988 م.
ـ معجم مقاييس اللغة، المؤلف: أحمد بن فارس بن زكرياء القزويني الرازي، أبو الحسين (المتوفى: 395هـ)، المحقق: عبد السلام محمد هارون، الناشر: دار الفكر، عام النشر: 1399هـ - 1979م.
رابعًا: كتب أصول الفقه والقواعد الفقهية.
ـ أصول السرخسي، المؤلف: محمد بن أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة السرخسي (المتوفى: 483هـ)، الناشر: دار المعرفة – بيروت، د.ن.
ـ البحر المحيط في أصول الفقه, المؤلف: أبو عبد الله بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي (المتوفى: 794هـ)، الناشر: دار الكتبي، الطبعة الأولى،سنة 1414هـ - 1994م
ـ فتح القدير، المؤلف: كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي المعروف بابن الهمام المتوفى: 861هـ، الناشر: دار الفكر، د.ن.
ـ الموافقات, المؤلف: إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي الشهير بالشاطبي (المتوفى: 790هـ), المحقق: أبو عبيدة مشهور بن حسن
آل سلمان, الناشر: دار ابن عفان, الطبعة الطبعة الأولى، سنة 1417هـ/ 1997م.
ـ البرهان في أصول الفقه، المؤلف: عبد الملك بن عبد الله بن يوسف بن محمد الجويني، أبو المعالي، ركن الدين، الملقب بإمام الحرمين (المتوفى: 478هـ)، المحقق: صلاح بن محمد بن عويضة، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت – لبنان، الطبعة الطبعة الأولى، سنة 1418 هـ - 1997 م.
الفروق المسماة  أنوار البروق في أنواء الفروق، المؤلف: أبو العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن المالكي الشهير بالقرافي (المتوفى: 684هـ)، ط عالم الكتب، د.ط، د.ن، 2/184
 
 
خامسًا: كتب الفقه المذهبي.
أـــ الفقه الحنفي.
ـــــ بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، الكاساني الحنفي علاء الدين، أبو بكر بن مسعود بن أحمد تـ 587هـ، طـ دار الكتب العلمية، الطبعة الثانية، سنة 1406هـ - 1986م.
ـ تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق، تأليف: الزيلعي الحنفي عثمان بن علي بن محجن البارعي فخر الدين تـ 743 هـ، طـ المطبعة الكبرى الأميرية - بولاق، القاهرة، الطبعة الأولى، سنة 1313 هـ.
ـ رد المحتار على الدر المختار, تأليف: ابن عابدين، محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين الدمشقي الحنفي (المتوفى: 1252هـ)، الناشر: دار الفكر-بيروت, الطبعة الثانية، سنة 1412هـ - 1992م.
ـ شرح المنظومة المسماة بعقود رسم المفتي، محمد أمين بن عمر بن عبدالعزيز عبدين الشامي الحنفي المتوفى 1198 هـ - 1252م، تحقيق د. حامد على العليمي، دار النور للتحقيق، الطبعة الأولى، سنة 1436هـ، 2015م .
فتح القدير، المؤلف: كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي المعروف بابن الهمام (المتوفى: 861هـ)، الناشر: دار الفكر، د.ط.ن
ـــــ البحر الرائق شرح كنز الدقائق، زين الدين بن ابراهيم بن محمد المعروف بابن نجيم الحنفى المصرى تـ 970هـ ومعه تكملة البحر الرائق لمحمد بن حسين بن على الطورى الحنفى القادرى تـ1138هـ ، الناشر: دار الكتاب الإسلامى، الطبعة الثانية، د.ن.
بــ الفقه المالكي.
- حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، تأليف: محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي تـ 1230هـ، طـ دار الفكر، د.ن.
- شرح مختصر خليل للخرشي، المؤلف: محمد بن عبد الله الخرشي المالكي أبو عبد الله تـ 1101هـ، الناشر: دار الفكر للطباعة – بيروت، د.ن.ط.
ـ شرح مختصر خليل للخرشي، المؤلف: محمد بن عبد الله الخرشي المالكي أبو عبد الله (المتوفى: 1101هـ)، الناشر: دار الفكر للطباعة – بيروت.
ـ التاج والإكليل لمختصر خليل، المؤلف: محمد بن يوسف بن أبي القاسم بن يوسف العبدري الغرناطي، أبو عبد الله المواق المالكي (المتوفى: 897هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، 1416هـ-1994م.
ـ الذخيرة، أبو العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن المالكي الشهير بالقرافي تـ 684هـ، طـ دار الغرب الإسلامي- بيروت، الطبعة الأولى، سنة 1994 م.
ـ الإعلام بنوازل الأحكام وقطر من سير الحكام، للفقيه المالكي الإمام
أبي الإصبغ عيسى بن سهل بن عبدالله الأسدي [ 413 -486هـ] ، تحقيق يحيى مراد، طبعة دار الحديث، القاهرة.
ـ الإشراف على نكت مسائل الخلاف، المؤلف: القاضي أبو محمد
عبد الوهاب بن علي بن نصر البغدادي المالكي المتوفى 422هـ، المحقق: الحبيب بن طاهر، الناشر: دار ابن حزم، الطبعة الأولى، سنة 1420هـ - 1999م.
ـ المفيد للحُكَّام فيما يعرض لهم من نوازل الأحكام لهشام بن عبد الله الأزدي القرطبي (ت606ﻫ)، طبعة دار العاصمة ، الطبعة الأولى، سنة 1433هـ.
ـ مصادر الفقه المالكي «أصولا وفروعا في المشرق والمغرب قديما وحديثا»، المؤلف: أبو عاصم بشير ضيف بن أبي بكر بن البشير بن عمر العربي نسباً الجزائري بلداً المالكي مذهباً، الناشر: دار ابن حزم، بيروت – لبنان، الطبعة الأولى، ١٤٢٩ هـ - ٢٠٠٨ م.
ـ مواهب الجليل في شرح مختصر خليل، المؤلف: شمس الدين أبو عبد الله محمد بن محمد بن عبد الرحمن الطرابلسي المغربي، المعروف بالحطاب الرُّعيني المالكي المتوفى: 954هـ، الناشر: دار الفكر، الطبعة الثالثة، 1412هـ - 1992م.
ج ـــ الفقه الشافعي.
ـ فتاوى الرملي، شهب الدين أحمد بن حمزة الأنصاري الرملي الشافعي المتوفى 957 هـ، ط المكتبة الإسلامية، د.ن.
ـ الفتاوى الفقهية الكبرى، أبو العباس أحمد بن محمد بن على بن حجر الهيتمي السعدي الأنصاري  المتوفى 974 هـ، المكتبة الإسلامية، د.ن
- الأم,  تأليف: الشافعي أبو عبد الله محمد بن إدريس بن العباس بن عثمان بن شافع بن عبد المطلب بن عبد مناف المطلبي القرشي المكي تـ 204هـ, طـ دار المعرفة – بيروت, د.ط, سنة 1410هـ ـ1990م.
- الحاوي الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعي وهو شرح مختصر المزني, تأليف: أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي، الشهير بالماوردي تـ450هـ, تحقيق: الشيخ علي محمد معوض - الشيخ عادل أحمد عبد الموجود, طـ دار الكتب العلمية، بيروت – لبنان, الطبعة الأولى: سنة 1419 هـ -1999م.
ـ المجموع شرح المهذب ((مع تكملة السبكي والمطيعي)), المؤلف: أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هـ), الناشر: دار الفكر. د.ن.
- مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج, تأليف:الخطيب الشربيني الشافعي شمس الدين، محمد بن أحمد تـ 977هـ, طـ دار الكتب العلمية, طـ1؛ سنة 1415هـ - 1994م.
ـ نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج, المؤلف: شمس الدين محمد بن
أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (المتوفى: 1004هـ), الناشر: دار الفكر، بيروت, الطبعة: ط أخيرة - 1404هـ/1984م.
د ــ الفقه الحنبلي.
ـ  دقائق أولي النهى لشرح المنتهى المعروف بشرح منتهى الإرادات، المؤلف: منصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتى الحنبلى تـ 1051هـ، الناشر: عالم الكتب، الطبعة الأولى، سنة 1414هـ - 1993م.
ـ كشاف القناع عن متن الإقناع، المؤلف: منصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتى الحنبلى (المتوفى: 1051هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية.
ـ كتاب الفروع، تأليف: محمد بن مفلح بن محمد بن مفرج، أبو عبد الله، شمس الدين المقدسي الرامينى ثم الصالحي الحنبلي تـ763هـ، ومعه تصحيح الفروع لعلاء الدين علي بن سليمان المرداوي، تحقيق عبد الله بن عبد المحسن التركي، طـ مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، سنة 1424هـ - 2003 مـ.
ـ المغني، المؤلف: أبو محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي (المتوفى: 620هـ)، الناشر: مكتبة القاهرة، د.ط.
ـ الطرق الحكمية، محمد بن أبي بكر بن أيوب بن سعد شمس الدين ابن قيم الجوزية المتوفى 751 هـ، الناشر: مكتبة دار البيان، د.ط.
- الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف، تأليف: المرداوي الدمشقي الصالحي الحنبلي علاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان تـ 885هـ،
طـ دار إحياء التراث العربي، طـ2؛ د، ن.
 
ـ الفتاوى الكبرى، تأليف: ابن تيمية الحراني الحنبلي الدمشقي, تقي الدين
أبو العباس أحمد بن عبد الحليم بن عبد السلام بن عبد الله بن أبي القاسم بن محمد تـ 728هـ، طـ دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، سنة1408هـ - 1987م.
ـ مسائل الإمام أحمد رواية أبي داود السجستاني، تحقيق أبي معاذ طارق بن محمد، الناشر مكتبة ابن تيمية، الطبعة الأولى، سنة 1999م.
ج - الفقه الظاهري
- المحلى بالآثار, تأليف: أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري تـ 456هـ, طـ دار الفكر – بيروت, د.ن.
سادسًا: كتب الفقه العام.
ـ إثبات شهر رمضان وبحث العمل فيه وفي غيره بالحساب، محمد رشيد رضا، مجلة المنار، العدد 28، الجزء الأول.
ـ أحكام الأدوية في الشريعة الإسلامية، تأليف حسن بن أحمد بن حسن الفكي، مكتبة دار المنهاج، الرياض، الطبعة الأولى، سنة 1425 هـ.
ـ أوائل الشهور العربية هل يجوز إثباتها بالحساب الفلكي، أحمد شاكر، مكتبة ابن تيمية، مصر، الطبعة الثانية، سنة 1407هـ.
 ـ أحكام الأدوية في الشريعة الإسلامية، حسن بن أحمد الفكي، دار المنهاج الرياض، الطبعة الأولى، سنة 1425هـ.
ـ إرشاد أهل الملة إلى إثبات الأهلة، محمد بخيت المطيعي، تحقيق حسن أحمد، دار ابن حزم، بيروت، الطبعة الأولى، سنة 2000م.
ـ اجتماع أهل الإسلام على عيد واحد كل عام وبيان أمر الهلال وما يترتب عليه من الأحكام، فضيلة الشيخ عبد الله بن زيد آل محمود.
ـ تنبيه الغافل والسنان على أحكام هلال رمضان، ابن عابدين محمد أمين بن عمر ت 1252هـ، حسن إسبر، طبعة دار ابن حزم، بيروت، الطبعة الأولى، سنة 2000م.
ـ توجيه الأنظار لتوحيد المسلمين في الصوم والإفطار، أحمد الغماري، طار النفائس ، عمان، الطبعة الأولى، سنة 1999م.
ـ رؤية إسلامية لبعض المشكلات الطبية المعاصرة، ثبت كامل لأعمال الندوة المنعقد في الدار البيضاء، سلسلة مطبوعات المنظمة الإسلامية للعلوم الطبية، سنة 1999م.
ـ رسالة بلغة المطالع في بيان الحساب والمطالع، محمد عبداللطيف الفرفور، مجلة مجمع الفقه الإسلامي.
ـ حول اعتماد الحساب الفلكي لتحديد بداية الشهور القمرية هل يجوز شرعا أو لا يجوز، الزرقا، مجلة مجمع الفقه الإسلامي، الدورة الثانية، العدد الثاني.
ـ الفتاوى الإسلامية من دار الإفتاء المصرية، وزارة الأوقاف، المجلس الأعلى للشؤون الإسلامية، جمهورية مصر العربية، القاهرة، سنة 1980م.
ـ فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء ، المملكة العربية السعودية، أحمد عبدالرزاق الدويش، مكتبة المعارف، الطبعة الأولى، سنة 1997م.
ـ فتاوى معاصرة، وهبه الزحيلي، دار الفكر ، بيروت، الطبعة الأولى، سنة 2033م.
ـ فتاوى شرعية وبحوث إسلامية، حسنين محمد مخلوف، دار الاعتصام، القاهرة، الطبعة الخامسة، سنة 1985م.
ـ فتاوى مصطفى الزرقا، أحمد مجد مكي، دار القلم ، دمشق، الطبعة الثانية، سنة 2001م.
ـ فقه النوازل، دراسة تأصيلية تطبيقية، محمد بن حسين الجيزاني، دار ابن الجوزي، الطبعة الثانية، سنة 1427 هـ - 2006م.
ـ فقه الصيام، د محمد حسن هيتو، دار البشائر الإسلامية، الطبعة الأولى، سنة 1408 هـ - 1988م.
ـ فقه النوازل، الشبخ بكر بن عبدالله أبو زيد ، ط مؤسسة الرسالة، بيروت، ط1، سنة 1416هـ.
فتاوى في أحكام الصيام، محمد بن صالح العثيمين، دار الثريا للنشر والتوزيع، 2004م.
ـ الكلم الطيب فتاوى عصرية، د. على جمعة، دار السلام، القاهرة،  الطبعة الأولى، سنة 2005م.
ـ العلم المنشور في إثبات الشهور، السبكي، مطبوع ضمن مجموعة رسائل، إشراف حسن إسبر، دار ابن حزم، بيروت، سنة 2000م.
ـ المفطرات، محمد المختار السلامي، مجلة مجمع الفقه الإسلامي، جده، العدد العاشر، الجزء الثاني، سنة 1997م.
ـ الفتاوى المتعلقة بالطب واحكام المرضى، صالح الفوزان، دار المؤيد، الرياض، الطبعة الأولى، سنة 1424هـ.
ـ الفتاوى المتعلق بالطب وأحكام المرضى، إشراف صالح بن فوزان الفوزن، طبعة الرئاسة العامة للبحوث العلمية والإفتاء، الطبعة الثالثة، سنة 1435هـ.
ـ المنظمة الإسلامية للعلوم الطبية، ندوة رؤية إسلامية لبعض المشكلات الطبية المعاصرة، الرباط، سنة 1997م، الطبعة الأولى، الكويت، سنة 1999م.
ـ الفتاوى الكبرى دراسة لمشكلات المسلم المعاصر في حياته اليومية والعامة، الإمام الأكبر محمود شلتوت، دار الشروق، الطبعة الثامنة عشرة، 1421 هـ -2001م.
ـ الفتاوى الإسلامية من دار الإفتاء المصرية، وزارة الأوقاف ، جمهورية مصر العربية، القاهرة، سنة 1980م.
ـ المفطرات الطبيعة المعاصرة، د. عبدالرازق بن عبدالله بن غالب الكندي، د.ن.
ـ النوازل في الحج، على بن ناصر الشلعان، دار التوحيد للنشر، الرياض، الطبعة الأولى، سنة 1431 هـ - 2010م.
ـ النوازل الفقهية المعصرة المتعلقة بالتداوي في الصيام، أسامة بن أحمد بن يوف الخلاني، دار كنور إشبيليا ، الطبعة الأولى، سنة 1429هـ.
ـ الموسوعة الطبية الفقهية، د. أحمد محمد كنعان، تقديم د محمد هيثم الخياط، طبعة دار النفائس، الطبعة الأولى، سنة 2000م – 1420هـ
ـ مجموع فتاوى وبحوث، عبدالله بن سليمان المنيع، دار العاصمة، الرياض، الطبعة الأولى، سنة 1999م.
ـ مجموع الفتاوى الشرعية الصادرة عن قطاع الإفتاء والبحوث الشرعية، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية بالكويت، الطبعة الأولى، سنة 1998م.
ـ منهج استنباط أحكام النوازل الفقهية المعاصرة ، دراسة تأصيلية تطبيقية، د. مسفر بن علي بم محمد القحطاني، دار الأندلس الخضراء، الطبعة الأولى، سنة 1424 هـ 2003م.
ـ مجلة مجمع الفقه الإسلامي، الدورة الثالثة، العدد الثالث، سنة 1987م.
ـ مفطرات الصيام المعاصرة، أحمد بن محمد الخليل، دار ابن الجوزي، الطبعة الخامسة، 1435هـ.
ـ مجلة مجمع الفقه الإسلامي، جدة، الدورة العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثاني، سنة 1997م.
ـ مجموعة الفتاوى الشرعية الصادرة عن قطاع الإفتاء والبحوث الشرعية، الطبعة الثانية، سنة 2005م.
سابعًا: كتب عامة
ـ أساسيات علم وظائف الأعضاء، تأليف مجموعة من الأطباء، طبعة دار المستقبل للنشر والتوزيع، الطبعة لثالثة، سنة 1417هـ.
ـ أمراض الكلى، أسبابها وطرق الوقاية منها وعلاجها، د محمد صادق صبور، دار الشروق، الطبعة الأولى، سنة 1994م – 1415 هـ.
ـ الدليل الطبي والفقهي للمريض في شهر رمضان، شمسي حسان باشا، مكتبة الوادي، جدة، سنة 1415هـ.
ـ الموسوعة الطبية العربية، عبدالحسين بيرم، الطبعة الأولى، سنة 1986م.
ـ الموسوعة العربية العالمية، الطبعة الثانية، مؤسسة أعمال الموسوعة  للنشر والتوزيع، الطبعة الثانية، سنة 1419 هـ - 1999م.
ثامنًا: بحوث ومقالات.
ـ التداوي والمفطرات، شمسي حسان باشا، مجلة مجمع الفقه الإسلامي، جدة، الدورة العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثاني، سنة 1997م.
ـ مفطرات الصائم في ضوء المستجدات الطبية، محمد جبر الألفي، مجلة مجمع الفقه الإسلامي، جدة، الدورة العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثاني، سن 1997م.
ـ المفطرات في مجال التداوي، محمد على البار، مجلة مجمع الفقه الإسلامي، جدة، الدورة العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثاني، سنة 1997م.
تاسعًا: مواقع الإنترنت.
1ــ موقع الرئاسة العامة للبحوث العلمية والإفتاء www.alifta.com
2ـ الاتحاد الأمريكي لأطباء أمراض الجهاز الهضمي
3ـ الموسوعة العربية العالمية www.mawsoa.net
4ـ الشيخ عبدالعزيز الراجحي www.sh-rajhi.com
5ـ الجمعية الأمريكية لأطباء التجميل على الرابط: WWW.PLASTICSURGERY.COM
6- موقع الموسوعة العربية العالمية : https://arab-ency.com.sy/
7-  الجمعية الأمريكية لأطباء التجميل على الرابط: WWW.PLASTICSURGERY.COM
References:
awlan: alquran alkarim waeulumuhu.
- 'ahkam alqurani, talifi: alqadi bin alearabii muhamad bin eabd allah 'abu bakr almueafiri alashabili almalikii ta 543h, rajae 'usulah wakharaj 'ahadithah wellaq ealayhi: muhamad eabd alqadir eataa, ta dar alkutub aleilmiati, bayrut, altabeat althaalithata, sanatan 1424 hi - 2003 mi.
thanyan: kutub alhadith waltakhriji.
ـ 'iihkam al'ahkam sharh eumdat al'ahkami, taqi aldiyn bin daqiq aleid [ 625 -702] , tahqiq 'ahmad muhamad shakiri, maktabat alsanati, altabeat al'uwlaa, sanat 1418 hi - 1997m.
 sunan 'abi dawud, almualafu: 'abu dawud sulayman bin al'asheath al'azdi alsajistanii (202 - 275 hu), almuhaqiqi: shueayb al'arnawuwt - muhamad kamil qarah bilali, alnaashir: dar alrisalat alealamiati, altabeat al'uwlaa, sanatu1430 hi - 2009 m.
- subul alsalami, lilsaneani, almualif : muhamad bin 'iismaeil al'amir alkahlanii alsaneaniu ti 1182hi, alnaashir : maktabat mustafaa albabi alhalbi, altabeat alraabieati, sanat 1379h- 1960m.
 sunan aldaariqatanii, almualafu: 'abu alhasan eali bin eumar bin 'ahmad bin mahdiin bin maseud bin alnueman bin dinar albaghdadi aldaariqutnii (almutawafaa: 385h), haqaqah wadabt nasih waealaq ealayhi: shueayb alarnuuwta, hasan eabd almuneim shalabi, eabd allatif haraz allah, 'ahmad barhum alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa, 1424 hi - 2004 ma.
- sharh alsunat lilbaghuaa, talifu: muhyi alsanat, 'abu muhamad alhusayn bin maseud bin muhamad bin alfaraa' albaghawii alshaafieii ta516hi, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta-muhamad zuhayr alshaawish, alnaashir: almaktab al'iislamii - dimashqa, bayrut, altabeat althaaniatu, sanat 1403h - 1983m.
- sahih abn khuzaymata, talifu: 'abu bakr muhamad bn 'iishaq bin khuzaymat bin almughirat bin salih bin bakr alsulmi alnaysaburii ta311hi, tahqiqu: du. muhamad mustafaa al'aezami, ta almaktab al'iislamii - bayrut, altabeat althaalithatu, sanatan 1424 hi - 2003 m.
- fatah albaraa sharh sahih albukharaa, talifu: 'ahmad bin ealiin bin hajar 'abu alfadl aleasqalanii alshaafieiu sanat 852hi, alnaashir: dar almaerifat - bayrut, sanat alnashr 1379h, raqm kutubih wa'abwabih wa'ahadithihi: muhamad fuad eabd albaqi, qam bi'iikhrajih wasahhih wa'ashraf ealaa tabeihi: muhibu aldiyn alkhatibi, du.ti.
- almusnad alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah salaa allah ealayh wasalama, talifi: muslim bin alhajaaj 'abu alhasan alqushayri alnaysaburiu ta261hi, tahqiqu: muhamad fuad eabd albaqi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, du.n.
musnad 'abi yaelaa, almualafu: 'abu yaelaa 'ahmad bin ealiin bin almthuna bin yahyaa bin eisaa bin hilal altamimi, almusilii almutawafaa: 307hi, almuhaqiqi: husayn salim 'asad, alnaashir: dar almamun lilturath - dimashqa, altabeat al'uwlaa, 1404 ha- 1984m.
- musnad al'iimam 'ahmad bin hanbal, talifi: 'abu eabd allh 'ahmad bin muhamad bin hanbal bin hilal bin 'asad alshaybanii ta241hi, tahqiqu: 'ahmad muhamad shakir, alnaashir: dar alhadith - alqahirati, altabeat al'uwlaa, sanat 1416 hi - 1995 mi.
- aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah salaa allah ealayh wasalam wasunanuh wa'ayaamuh almusamaa bisahih albukhari, talifu: muhamad bin 'iismaeil 'abu eabdallah albukhari aljaeafi, tahqiqu: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, alnaashir dar tawq alnajaati, altabeat al'uwlaa, sanat 1422h, mae alkitabi: sharh wataeliqi: du. mustafaa dib albagha 'ustadh alhadith waeulumih fi kuliyat alsharieat - jamieat dimashq.
altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafiei alkabira, almualafi: 'abu alfadl 'ahmad bin eali bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalanii (almutawafaa: 852hi), tahqiqu: 'abu easim hasan bin eabaas bin qutb, alnaashir: muasasat qurtubat - masr, altabeat al'uwlaa, sanat 1416h/1995m.
thalthan: kutub allughat walmaeajimi.
- taj alearus min jawahir alqamusa, talifu: mhmmd bin mhmmd bin eabd alrzzaq alhusayni, 'abu
alfayda, almlqqb bimurtadaa, alzzabydy ti 1205hi, ta dar alhidayati, d.n.t.
 kitab altaerifati, almualafi: eali bin muhamad bin ealiin alzayn alsharif aljirjanii (almutawafaa: 816hi), almuhaqiqi: dabtuh wasahahah jamaeat min aleulama' bi'iishraf alnaashir, alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut -lubnan, altabeat al'uwlaa, sanat 1403h -1983m.
lisan alearbi, muhamad bin makram bin ealaa، 'abu alfadali, jamal aldiyn aibn manzur al'ansari alruwayfei al'iifriqiu ti 711hi, t dar sadir - bayrut, altabeat althaalithata, sanatan 1414 hu.
 almuejam alwasiti, majmae allughat alearabiat bialqahirati, ta dar aldaewati.
 mukhtar alsahahi, zayn aldiyn 'abu eabd allah muhamad bin 'abi bakr bin eabd alqadir alhanafii alraazi , ta666hi, almuhaqiqi: yusif alshaykh muhamad, ta almaktabat aleasriat , altabeat alkhamisata, sanatu1420h / 1999m.
 muejam lughat alfuqaha'i, almualafi: muhamad rawaas qaleaji - hamid sadiq qanibi, alnaashir: dar alnafayis liltibaeat walnashr waltawziei, altabeat althaaniati, 1408 hi - 1988 mi.
 muejam maqayis allughati, almualafi: 'ahmad bin faris bin zakaria' alqazwinii alraazi, 'abu alhusayn (almutawafaa: 395hi), almuhaqiqa: eabd alsalam muhamad harun, alnaashir: dar alfikri, eam alnashri: 1399h - 1979m.
rabean: katab 'usul alfiqh walqawaeid alfiqhiati.
ـ 'usul alsarukhisi, almualafi: muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl shams al'ayimat alsarukhsii (almutawafaa: 483hi), alnaashir: dar almaerifat - bayrut, du.n.
 albahr almuhit fi 'usul alfiqah, almualafi: 'abu eabd allah badr aldiyn muhamad bin eabd allah bn bihadir alzarkashii (almutawafaa: 794ha), alnaashir: dar alkatbi, altabeat al'uwlaa,sanat 1414h - 1994m
 fath alqidiri, almualafa: kamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alisiyuasi almaeruf biabn alhumam almutawafaa: 861hi, alnaashir: dar alfikri, du.n.
 almuafaqati, almualafi: 'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi algharnatiu alshahir bialshaatibii (almutawafaa: 790hi), almuhaqiqi: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, alnaashir: dar aibn eafan, altabeat altabeat al'uwlaa, sanat 1417h/ 1997m.
alburhan fi 'usul alfiqah, almualafi: eabd almalik bin eabd allah bin yusif bin muhamad aljuayni, 'abu almaeali, rukn aldiyn, almulaqab bi'iimam alharamayn (almutawafaa: 478h), almuhaqiqi: salah bin muhamad bin euaydat, alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut - lubnan, altabeat altabeat al'uwlaa, sanat 1418 hi - 1997 ma.
alfuruq almusamaaat 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqu, almualafu: 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almaliki alshahir bialqurafi (almutawafaa: 684hi), t ealim alkutub, du.ti, di.n, 2/184
khamsan: kutab alfiqh almadhhabi.
'a alfiqh alhanafiu.
 badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, alkasanii alhanafii eala' aldiyn, 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad ti 587hi, ta dar alkutub aleilmiati, altabeat althaaniati, sanat 1406h - 1986m.
tabyin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi, talifu: alziyleii alhanafii euthman bin eali bin mahjin albarieii fakhr aldiyn t 743 ha, ta almatbaeat alkubraa al'amiriat - bulaq, alqahirata, altabeat al'uwlaa, sanat 1313 h.
 radu almuhtar ealaa aldur almukhtar, talifu: aibn eabdin, muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz eabidin aldimashqii alhanafii (almutawafaa: 1252ha), alnaashir: dar alfikri-birut, altabeat althaaniati, sanatan 1412h - 1992m.
 sharh almanzumat almusamaat bieuqud rasm almufti, muhamad 'amin bin eumar bin eabdialeaziz eabdayn alshaami alhanafii almutawafaa 1198 hi - 1252m, tahqiq du. hamid ealaa alealimi, dar alnuwr liltahqiqi, altabeat al'uwlaa, sanatan 1436h, 2015m .
fath alqidiri, almualafa: kamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alsiyuasi almaeruf biabn alhumaam (almutawafaa: 861ha), alnaashir: dar alfikri, du.ta.n
albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, zayn aldiyn bin abrahim bin muhamad almaeruf biaibn najim alhanfaa almusraa ta 970hi wamaeah takmilat albahr alraayiq limuhamad bin husayn bin ealaa altuwraa alhanfaa alqadiraa ta1138h , alnaashir: dar alkitaab al'iislamaa, altabeat althaaniatu, du.n.
bi alfiqh almalki.
- hashiat aldasuwqi ealaa alsharh alkabira, talifu: muhamad bin 'ahmad bin earfat aldisuqii almaliki ti 1230hi, ta dar alfikri, d.n.
- sharh mukhtasar khalil lilkhirshi, almualafi: muhamad bin eabd allah alkharshii almaliki 'abu eabd allh ti 1101hi, alnaashir: dar alfikr liltibaeat - bayrut, d.n.ti.
 sharh mukhtasar khalil lilkhirshi, almualafi: muhamad bin eabd allah alkharshii almaliki 'abu eabd allh (almutawafaa: 1101ha), alnaashir: dar alfikr liltibaeat - bayrut.
altaaj wal'iiklil limukhtasar khalil, almualafi: muhamad bin yusif bin 'abi alqasim bin yusif aleabdari algharnati, 'abu eabd alllh almawaq almalikiu (almutawafaa: 897ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, 1416h-1994m.
 aldhakhiratu, 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almalikiu alshahir bialqarafi ti 684hi, ta dar algharb al'iislami- bayrut, altabeat al'uwlaa, sanat 1994 ma.
 al'iielam binawazil al'ahkam waqatar min sayr alhukaami, lilfaqih almaliki al'iimam 'abi al'iisbigh eisaa bin sahl bin eabdallah al'asadi [ 413 -486hi] , tahqiq yahyaa muradi, tabeat dar alhadithi, alqahirati.
 al'iishraf ealaa nakat masayil alkhilafi, almualafi: alqadi 'abu muhamad eabd alwahaab bin eali bin nasr albaghdadi almaliki almutawafaa 422hi, almuhaqiqi: alhabib bin tahir, alnaashir: dar aibn hazma, altabeat al'uwlaa, sanatan 1420h - 1999m.
almufid llhukkam fima yuerid lahum min nawazil al'ahkam lihisham bin eabd allah al'azdii alqurtibii (t606h), tabeat dar aleasimat , altabeat al'uwlaa, sanat 1433h.
 masadir alfiqh almalikii <<'usulan wafuruean fi almashriq walmaghrib qadiman wahaditha>>, almualafu: 'abu easim bashir dayf bin 'abi bakr bin albashir bin eumar alearabii nsbaan aljazayiriu bldaan almaliki mdhhbaan, alnaashir: dar aibn hazma, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa, 1429 hi - 2008 mi.
 mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil, almualafa: shams aldiyn 'abu eabd allh muhamad bin muhamad bin eabd alrahman altarabulsii almaghribi, almaeruf bialhitab alrrueyny almalikii almutawafaa: 954hi, alnaashir: dar alfikri, altabeat althaalithati, 1412h - 1992m.
j  alfiqh alshaafieii.
 fatawaa alramli, shahb aldiyn 'ahmad bin hamzat al'ansari alramliu alshaafieiu almutawafaa 957 hi, t almaktabat al'iislamiati, du.n.
alfatawaa alfiqhiat alkubraa، 'abu aleabaas 'ahmad bin muhamad bin ealaa bin hajar alhaytmi alsaedi al'ansariu almutawafaa 974 ha, almaktabat al'iislamiatu, du.n
- al'umu, talifu: alshaafieii 'abu eabd allah muhamad bin 'iidris bin aleabaas bin euthman bin shafie bin eabd almutalib bin eabd manaf almatlabii alqurashiu almakiyu ti 204hi, ta dar almaerifat - bayrut, du.ta, sanat 1410h 1990m.
- alhawi alkabir fi fiqh madhhab al'iimam alshaafieii wahu sharh mukhtasar almuzni, talifu: 'abu alhasan eali bin muhamad bin muhamad bin habib albasari albaghdadii, alshahir bialmawardi t450hi, tahqiqa: alshaykh eali muhamad mueawad - alshaykh eadil 'ahmad eabd almawjudi, ta dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa: sanat 1419 ha -1999m.
 almajmue sharh almuhadhab ((mae takmilat alsabaki walmutieii)), almualifu: 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (almutawafaa: 676ha), alnaashir: dar alfikri. du.n.
- mughaniy almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, talifu:alkhatib alshirbiniu alshaafieii shams aldiyn, muhamad bin 'ahmad ti 977hi, ta dar alkutub aleilmiati, ta1; sanat 1415h - 1994m.
 nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji, almualafi: shams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzat shihab aldiyn alramlii (almutawafaa: 1004ha), alnaashir: dar alfikri, bayrut, altabeati: t 'akhirat - 1404h/1984m.
d  alfiqh alhanbali.
 daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa almaeruf bisharh muntahaa al'iiradati, almualafi: mansur bin yunis bin salah aldiyn aibn hasan bin 'iidris albahutaa alhanbulaa ti 1051hi, alnaashir: ealim alkutub, altabeat al'uwlaa, sanatan 1414h - 1993m.
 kashaaf alqinae ean matn al'iiqnaei, almualafi: mansur bin yunis bin salah aldiyn abn hasan bin 'iidris albahutaa alhunbulaa (almutawafaa: 1051ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati.
kitab alfurue, talifu: muhamad bin muflah bin muhamad bin mufraji, 'abu eabd allah, shams aldiyn almuqdisii alraaminaa thuma alsaalihiu alhanbaliu t763hi, wamaeah tashih alfurue lieala' aldiyn eali bin sulayman almirdawi, tahqiq eabd allah bin eabd almuhsin alturkiu, ta muasasat alrisalati, altabeat al'uwlaa, sanat 1424h - 2003 mi.
 almughni, almualafu: 'abu muhamad muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almaqdisii thuma aldimashqiu alhanbaliu, alshahir biaibn qudamat almaqdisii (almutawafaa: 620h), alnaashir: maktabat alqahirati, du.ti.
 alturuq alhikmiatu, muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb bin saed shams aldiyn abn qiam aljawziat almutawafaa 751 ha, alnaashir: maktabat dar albayan, du.ti.
- al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi, talifi: almardawi aldimashqii alsaalihii alhanbali eala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman ta 885hi, ta dar 'iihya' alturath alearabii, ta2; du, na.
alfatawaa alkubraa, talifu: abn taymiat alharaani alhanbalii aldimashqi, taqi aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim bin eabd alsalam bin eabd allh bin 'abi alqasim bin muhamad ta 728hi, ta dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, sanatan1408h - 1987ma.
 masayil al'iimam 'ahmad riwayat 'abi dawud alsajistani, tahqiq 'abi mueadh tariq bin muhamad, alnaashir maktabat aibn taymiat, altabeat al'uwlaa, sanat 1999m.
j - alfiqh alzaahiriu
- almuhalaa bialathar, talifu: 'abu muhamad eali bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalusi alqurtubii alzaahirii ti 456hi, ta dar alfikr - bayrut, du.n.
sadsan: katab alfiqh aleama.
ـ 'iithbat shahr ramadan wabahath aleamal fih wafi ghayrih bialhisabi, muhamad rashid rida, majalat almunari, aleadad 28, aljuz' al'awwla.
ـ 'ahkam al'adwiat fi alsharieat al'iislamiati, talif hasan bin 'ahmad bin hasan alfikay, maktabat dar alminhaji, alriyadi, altabeat al'uwlaa, sanat 1425 hi.
ـ 'awayil alshuhur alearabiat hal yajuz 'iithbatuha bialhisab alfalakii, 'ahmad shakiri, maktabat aibn taymiata, masri, altabeat althaaniati, sanatan 1407h.
ـ 'ahkam al'adwiat fi alsharieat al'iislamiati, hasan bin 'ahmad alfakay, dar alminhaj alrayadi, altabeat al'uwlaa, sanat 1425hi.
ـ 'iirshad 'ahl almilat 'iilaa 'iithbat al'ahlati, muhamad bakhit almatayei, tahqiq hasan 'ahmada, dar aibn hazma, bayrut, altabeat al'uwlaa, sanat 2000m.
 aijtimae 'ahl al'iislam ealaa eid wahid kula eam wabayan 'amr alhilal wama yataratab ealayh min al'ahkami, fadilat alshaykh eabd allah bin zayd al mahmud.
tanbih alghafil walsinan ealaa 'ahkam hilal ramadan, aibn eabidin muhamad 'amin bin eumar t 1252hi, hasan 'iisbir, tabeat dar aibn hazma, bayrut, altabeat al'uwlaa, sanat 2000m.
 tawjih al'anzar litawhid almuslimin fi alsawm wal'iiftari, 'ahmad alghimary, tar alnafayis , eaman, altabeat al'uwlaa, sanatan 1999m.
 ruyat 'iislamiat libaed almushkilat altibiyat almueasirati, thabat kamil li'aemal alnadwat almuneaqad fi aldaar albayda'i, silsilat matbueat almunazamat al'iislamiat lileulum altibiyati, sanatan 1999m.
 risalat bilughat almatalie fi bayan alhisab walmataliei, muhamad eabdallatif alfarfur, majalat majmae alfiqh al'iislamii.
 hawl aietimad alhisab alfalakii litahdid bidayat alshuhur alqamariat hal yajuz sharean 'aw la yajuzi, alzarqa, majalat majmae alfiqh al'iislamii, aldawrat althaaniati, aleadad althaani.
alfatawaa al'iislamiat min dar al'iifta' almisriati, wizarat al'awqafi, almajlis al'aelaa lilshuwuwn al'iislamiati, jumhuriat misr alearabiat, alqahirati, sanat 1980m.
 fatawaa allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta' , almamlakat alearabiat alsaeudiat, 'ahmad eabdalrazaaq alduwaysh, maktabat almaearifi, altabeat al'uwlaa, sanat 1997m.
 fatawaa mueasaratan, wahabih alzuhayli, dar alfikr , bayruta, altabeat al'uwlaa, sanat 2033ma.
 fatawaa shareiatan wabuhuth 'iislamiatin, hasanayn muhamad makhluf, dar aliaetisami, alqahirati, altabeat alkhamisata, sanatan 1985m.
 fatawaa mustafaa alzarqa, 'ahmad majd maki, dar alqalam , dimashqa, altabeat althaaniatu, sanat 2001ma.
 fiqh alnawazila, dirasat tasiliat tatbiqiata, muhamad bin husayn aljizani, dar abn aljawzi, altabeat althaaniati, sanat 1427 hi - 2006m.
 fiqh alsiyamu, d muhamad hasan hitu, dar albashayir al'iislamiati, altabeat al'uwlaa, sanatan 1408 hi - 1988m.
fiqh alnawazilu, alshabkh bikr bin eabdallah 'abu zayd , t muasasat alrisalati, bayrut, ta1, sanat 1416h.
fatawaa fi 'ahkam alsiyami, muhamad bin salih aleuthaymin, dar althuraya lilnashr waltawzie, 2004m.
 alkalm altayib fatawaa easriatan, da. ealaa jumeati, dar alsalami, alqahirati, altabeat al'uwlaa, sanatan 2005m.
 alealam almanshur fi 'iithbat alshuhur, alsabki, matbue dimn majmueat rasayil, 'iishraf hasan 'iisbir, dar aibn hazma, bayrut, sanat 2000m.
 almuftirati, muhamad almukhtar alsalami, majalat majmae alfiqh al'iislamii, jadhu, aleadad aleashir, aljuz' althaani, sanatan 1997m.
 alfatawaa almutaealiqat bialtibi wahkam almardaa, salih alfawzani, dar almuayidi, alriyadi, altabeat al'uwlaa, sanat 1424h.
 alfatawaa almutaealiq bialtibi wa'ahkam almardaa، 'iishraf salih bin fawzan alfawzan, tabeat alriyasat aleamat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta'i, altabeat althaalithatu, sanatan 1435h.
almunazamat al'iislamiat lileulum altibiyati, nadwat ruyat 'iislamiat libaed almushkilat altibiyat almueasirati, alribati, sanatan 1997ma, altabeat al'uwlaa, alkuayti, sanat 1999m.
 alfatawaa alkubraa dirasat limushkilat almuslim almueasir fi hayatih alyawmiat waleamati, al'iimam al'akbar mahmud shaltuti, dar alshuruqi, altabeat althaaminat eashrata, 1421 hi -2001m.
 alfatawaa al'iislamiat min dar al'iifta' almisriati, wizarat al'awqaf , jumhuriat misr alearabiat, alqahirati, sanat 1980m.
 almuftirat altabieat almueasirati, da. eabdalraaziq bin eabdallh bin ghalib alkandi, du.n.
 alnawazil fi alhaj, ealaa bin nasir alshalean, dar altawhid lilnashri, alriyadi, altabeat al'uwlaa, sanatan 1431 hi - 2010m.
 alnawazil alfiqhiat almuesarat almutaealiqat bialtadawi fi alsiyami, 'usamat bin 'ahmad bin yuf alkhulani, dar kunur 'iishbilya , altabeat al'uwlaa, sanat 1429h.
almunazamat al'iislamiat lileulum altibiyati, nadwat ruyat 'iislamiat libaed almushkilat altibiyat almueasirati, alribati, sanatan 1997ma, altabeat al'uwlaa, alkuayti, sanat 1999m.
 alfatawaa alkubraa dirasat limushkilat almuslim almueasir fi hayatih alyawmiat waleamati, al'iimam al'akbar mahmud shaltuti, dar alshuruqi, altabeat althaaminat eashrata, 1421 hi -2001m.
 alfatawaa al'iislamiat min dar al'iifta' almisriati, wizarat al'awqaf , jumhuriat misr alearabiat, alqahirati, sanat 1980m.
 almuftirat altabieat almueasirati, da. eabdalraaziq bin eabdallh bin ghalib alkandi, du.n.
 alnawazil fi alhaj, ealaa bin nasir alshalean, dar altawhid lilnashri, alriyadi, altabeat al'uwlaa, sanatan 1431 hi - 2010m.
 alnawazil alfiqhiat almuesarat almutaealiqat bialtadawi fi alsiyami, 'usamat bin 'ahmad bin yuf alkhulani, dar kunur 'iishbilya , altabeat al'uwlaa, sanat 1429h.
almawsueat altibiyat alfiqhiatu, du. 'ahmad muhamad kanean, taqdim d muhamad haytham alkhayaati, tabeat dar alnafayisi, altabeat al'uwlaa, sanat 2000m - 1420h
 majmue fatawaa wabuhutha, eabdallah bin sulayman almaniea, dar aleasimati, alrayad, altabeat al'uwlaa, sanat 1999m.
 majmue alfatawaa alshareiat alsaadirat ean qitae al'iifta' walbuhuth alshareiati, wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat bialkuayt, altabeat al'uwlaa, sanat 1998m.
 manhaj astinbat 'ahkam alnawazil alfiqhiat almueasirat , dirasat tasiliat tatbiqiatun, da. misfar bin ealiin bim muhamad alqahtani, dar al'andalus alkhadra'i, altabeat al'uwlaa, sanat 1424 ha 2003m.
 majalat majmae alfiqh al'iislamii, aldawrat althaalithati, aleadad althaalithi, sanatan 1987m.
 muftirat alsiyam almueasiratu, 'ahmad bin muhamad alkhalil, dar abn aljuzi, altabeat alkhamisati, 1435hi.
majalat majmae alfiqh al'iislamii, jidat, aldawrat aleashirati, aleadad aleashir, aljuz' althaani, sanat 1997m.
 majmueat alfatawaa alshareiat alsaadirat ean qitae al'iifta' walbuhuth alshareiati, altabeat althaaniati, sanat 2005m.
sabean: kutab eamatan
ـ 'asasiaat eilm wazayif al'aeda'i, talif majmueat min al'atibaa'i, tabeat dar almustaqbal lilnashr waltawziei, altabeat lithalithati, sanat 1417h.
ـ 'amrad alkulaa، 'asbabuha waturuq alwiqayat minha waeilajiha, d muhamad sadiq sibur, dar
alshuruqi, altabeat al'uwlaa, sanat 1994m - 1415 hi.
 aldalil altibiyu walfiqhiu lilmarid fi shahr ramadan, shamsi hasaan basha, maktabat alwadi, jadat, sanat 1415h.
 almawsueat altibiyat alearabiatu, eabdalhusayn biram, altabeat al'uwlaa, sanat 1986m.
 almawsueat alearabiat alealamiatu, altabeat althaaniatu, muasasat 'aemal almawsueat lilnashr waltawziei, altabeat althaaniatu, sanat 1419 hi - 1999m.
thamnan: buhuth wamaqalatu.
 altadawi walmuftirati, shamsi hasaan basha, majalat majmae alfiqh al'iislamii, jidat, aldawrat aleashirati, aleadad aleashir, aljuz' althaani, sanat 1997m.
 muftirat alsaayim fi daw' almustajadaat altibiyati, muhamad jabr al'alfi, majalat mujmae alfiqh al'iislamii, jidat, aldawrat aleashirati, aleadad aleashir, aljuz' althaani, sin 1997m.
 almuftirat fi majal altadawi, muhamad ealaa albari, majalat majmae alfiqh al'iislamii, jidat, aldawrat aleashirati, aleadad aleashir, aljuz' althaani, sanat 1997m.
tasean: mawaqie al'iintirnti.
1 mawqie alriyaasat aleamat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta' www.alifta.com
2 alaitihad al'amrikiu li'atibaa' 'amrad aljihaz alhadmii
www.gastro.org
3 almawsueat alearabiat alealamiat www.mawsoa.net
4 alshaykh eabdialeaziz alraajihi www.sh-rajhi.com
5 aljameiat al'amrikiat li'atibaa' altajmil ealaa alraabti: WWW.PLASTICSURGERY.COM
6- mawqie almawsuea