"إجراء عقد النكاح عبر وســـائل الاتصال الإلكترونية... دراسة مقارنة"

المؤلف

أستاذ الفقه المساعد كلية الدراسات الإسلامية والعربية جامعة الأزهر

10.21608/bfda.2024.363844

المستخلص

شهدت تكنولوجيا الاتصالات تغيرات مذهلة خلال الفترة الأخيرة من عمر هذا الزمان، وتطورت معها الأساليب والأفكار التي تهتم بالتواصل بين الناس.
وكان من بين ما لحقه هذه التطورات مسألة إجراء عقد الزواج عبر وسائل الاتصال الحديثة؛ مما جعل الحاجة حثيثة ومتزايدة إلى المسارعة في مواكبة هذه التطورات، والعمل بجد ومنهجية؛ لاستنتاج قواعد التعامل الشرعي التي تتناسب معها؛ للوصول إلى الحكم الفقهي الذي يفيد الفرد والمجتمع في إجراء عقد الزواج عبر هذه الوسائل، ويحافظ على قدسية عقد الزواج كميثاق غليظ يربط بين الزوجين، ومقاصده الشرعية لبناء الأسرة المسلمة.
  ومن هذا المنطلق؛ يهدف هذا البحث إلى إلقاء الضوء على وسائل الاتصال الإلكترونية سواء الناقلة للفظ أو الكتابة؛ والتي يمكن من خلالها إجراء عقد الزواج، وما يتعلق بذلك من بعض القضايا التي تحتاج إلى تحرير وضبط؛ لتكون الأساس الذي يتبين به الحكم الشرعي والقانوني لكيفية إجراء مثل هذه القضايا وغيرها من مستجدات ومسائل الأحوال الشخصية.
كما ينبه إلى ضرورة تعديل قوانين الأحوال الشخصية وغيرها؛ بإدخال مواد ونصوص جديدة تساير التطورات التكنولوجية الحديثة، وتستوعب إجراء مستجداتها ومسائلها في الداخل والخارج، مع تنظيم الإجراءات اللازمة لذلك؛ حتى تحفظ الحقوق، وتترتب الأحكام والآثار.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


فهرس أهم المصادر والمراجع
كتبُ التفسيرِ وعلوم القرآن
أحكام القرآن لابن العربي– ط دار الكتب العلمية- بيروت- 1424هـ.
أحكام القرآن للجصاص– ط دار الكتب العلمية – بيروت–1415هـ.
تفسير الرازي– ط دار احياء التراث العربي– بيروت– ط 3/1420هـ.
زاد المسير لابن الجوزي– ط دار الكتاب العربي– بيروت–1422هـ.
كتب الحديثِ وعُلومِه
حاشية السندي على سنن ابن ماجة– ط دار الجيل– بيروت– (بدون)–.
سنن ابن ماجة– ط دار إحياء الكتب العربية –( بدون )-.
سنن الدار قطني- مؤسسة الرسالة- بيروت- ط 1/ 1424هـ.
صحيح البخاري– ط دار طوق النجاة – ط 1/1422هـ.
صحيح مسلم– ط دار إحياء التراث العربي– بيروت– (بدون)-.
مرقاة المفاتيح للملا الهروي– ط دار الفكر- بيروت– ط1/ 1422هـ.
معالم السنن للخطابي– ط المطبعة العلمية– حلب– ط 1/1351هـ.
المعجم الكبير للطبراني- ط مكتبة ابن تيمية- القاهرة –( بدون)-.
المنتقى للباجي– ط مطبعة السعادة– مصر– ط 1/ 1332هـ.
نيل الأوطار للشوكاني-ط دار الحديث– القاهرة – ط 1/1413هـ.
كتبُ الفقهِ
أولاً : المذهبُ الحنفيِّ
الاختيار للمودودي-ط الحلبي-القاهرة- سنة1356هـ- 1937م.
البحر الرائق لابن نجيم- ط دار الكتاب الإسلامي– (بدون)-.
بدائع الصنائع للكاساني- ط دار الكتب العلمية– بيروت- 1406هـ.
البناية للعيني– ط دار الكتب العلمية– بيروت– ط 1/1420هـ.
تبين الحقائق للزيلعي– ط المطبعة الأميرية– القاهرة – ط1/1313هـ.
حاشية ابن عابدين– ط دار الفكر– بيروت– ط2/ 1412هـ- 1992م.
العناية للبابرتي- ط دار الفكر–( بدون)-.
المبسوط للسرخسي– ط دار المعرفة – بيروت- 1414هـ/ 1993م.
ثانيا: المذهب المالكي
بداية المجتهد لابن رشد الحفيد-دار الحديث– القاهرة-1425هـ.
التاج والإكليل للمواق– ط دار الكتب العلمية – ط1/ 1416هـ.
حاشية الدسوقي– ط دار الفكر– (بدون)-.
حاشية الصاوي- ط دار المعارف– 1972م.
الفواكه الدواني للنفراوي-ط دار الفكر-سنة 1415هـ- 1995م.
منح الجليل لعليش– ط دار الفكر- ط 1/1409هـ- 1989م.
مواهب الجليل للحطاب- ط دار الفكر- ط2/ 1412هـ-1992م.
ثالثاً : المذهبُ الشافعيِّ
أسنى المطالب لزكريا الأنصاري– ط دار الكتاب الإسلامي–(بدون)– .
الأم للشافعي- ط دار المعرفة– بيروت-ط سنة1410هـ/1990م.
البيان للعمراني– ط دار المنهاج– جدة– ط 1/1421هـ- 2000م.
تحفة المحتاج للهيتمي– ط المكتبة التجارية– القاهرة –1357هـ.
الحاوي للماوردي- ط دار الكتب العلمية– بيروت- ط 1/ 1419هـ.
مغني المحتاج للخطيب الشربيني– ط دار الكتب العلمية–1415هـ.
نهاية المحتاج للرملي- ط دار الفكر– بيروت- 1404هـ/1984م.
نهاية المطلب للجويني- ط دار المنهاج- ط 1/ 1428هـ-2007م.
الوسيط للغزالي– ط دار السلام – القاهرة – ط 1/1417هـ.
رابعاً : المذهبُ الحنبليِّ
الإقناع للحجاوي- ط دار المعرفة- بيروت-(بدون)-.
الإنصاف للمرداوي- ط دار إحياء التراث العربي– ط 2– (بدون)-.
الفروع لابن مفلح- ط مؤسسة الرسالة-ط 1/ 1424هـ- 2003م.
المبدع لابن مفلح- ط دار الكتب العلمية- بيروت– ط 1/1418هـ.
المحرر لابن تيمية- ط مكتبة المعارف- الرياض- ط2/ 1404هـ .
المغني لابن قدامة-ط مكتبة القاهرة– سنة1388هـ-1968م.
منار السبيل لابن ضويان- ط المكتب الإسلامي- ط 7/1409هـ.
خامساً : المذهب الظاهريِّ
المحلى بالآثار لابن حزم- ط دار الفكر– بيروت- (بدون).
كتب قواعد الفقه
المنثور للذركشي– ط وزارة الأوقاف– الكويت– ط2/1405هـ.
كتب فقهية معاصرة
الأحوال الشخصية لأبي زهرة – ط دار الفكر العربي– القاهرة– ( بدون).
العقد في الفقه الإسلامي د. عباس حسني محمد– ط1/1413هـ.
الفقه الإسلامي د. مصطفى الزرقا– ط دار الفكر–بيروت–1967م.
الفقه الإسلامي وأدلته د. وهبة الزحيلي– ط دار الفكر– دمشق– ط2/ 1405ه- 1985م.
المدخل في التعريف بالفقه الإسلامي وقواعد الملكية والعقود فيه د. محمد مصطفي شلبي– ط دار النهضة العربية– بيروت– سنة 1405هـ .
مستجدات فقهيه في قضايا الزواج والطلاق د. أسامة عمر الأشقر– ط دار النفائس– الأردن– ط 1/1420هـ.
مصادر الحق في الفقه الإسلامي– دراسة مقارنة د. عبد الرازق السنهوري– ط منشورات الحلبي الحقوقية– بيروت– ط2/1998م.
الملكية ونظرية العقد في الشريعة الإسلامية محمد أبو زهرة– ط دار الفكر العربي– القاهرة– (بدون)-.
نظرية العقد في الفقه الإسلامي د. محمد نجيب عوضين– ط دار النهضة العربية– القاهرة- سنة 1422هـ-2003م.
كتب اللغة العربية والمعاجم العلمية المختلفة
تهذيب اللغة للأزهري– ط دار احياء التراث العربي– بيروت–( بدون)-.
الكليات للكفوي- ط مؤسسة الرسالة – بيروت–( بدون)-.
لسان العرب لابن منظور– ط دار صادر- بيروت– ط3/ 1414هـ.
معجم اللغة العربية المعاصرة  د. أحمد مختار عبد الحميد عمر– ط عالم الكتب- ط1/ ١٤٢٩هـ - ٢٠٠٨ م.
المعجم الوسيط لنخبة من اللغويين بمجمع اللغة العربية بالقاهرة، الناشر: مجمع اللغة العربية بالقاهرة- ط2/ ١٣٩٢هـ - ١٩٧٢م.
كتب المعارف المختلفة
الموسوعة في علم الطبيعة م. إدوار غالب – ط دار المشرق – بيروت-
( بدون)-.
كتب التراجم
الأعلام للزركلي– ط دار العلم للملايين– بيروت– ط15/ 2002م.
البدر الطالع للشوكاني- ط دار الكتاب الإسلامي-القاهرة -( بدون )-.
تاج التراجم لابن قطلوبغا- ط  بغداد- سنة 1962م.
شجرة النور الزكية لمحمد مخلوف- ط دار الفكر (بدون)-.
شذرات الذهب لابن العماد- ط دار ابن كثير-بيروت– ط1/1412هـ.
طبقات الشافعية للأسنوي-  ط بغداد- سنة 1390هـ.
نفح الطيب للتلمساني- ط دار صادر- بيروت- سنة 1968م.
كتب القانون
إبرام العقد الإلكتروني د. خالد ممدوح إبراهيم- دار الفكر الجامعي– الإسكندرية– سنة 2011م.
البيع الالكتروني للسلع المقلدة عبر شبكة الانترنت، دراسة فقهية مقارنة، د.جمال زكي الجريدلي- ط دار الفكر الجامعي- الاسكندرية- سنة 2008م.
الإثبات التقليدي والإلكتروني د. محمد حسين منصور– ط دار الفكر–الإسكندرية– ط/ 2006م .
إثبات المحرر الإلكتروني د.عبيدات محمد– ط دار الثقافة– عمان– ط1/2005م.
أحكام الإثبات في المواد المدنية والتجارية د. أحمد عبد العال أبو قرين– ط دار النهضة العربية– القاهرة– ط3/2006م .
أحكام الأسواق المالية ( الأسهم والسندات) د. محمد صبري هارون– ط دار النفائس– الأردن– سنة 1419هـ- 1999م.
أحكام عقود التجارة الإلكترونية د. نضال إسماعيل بدهم– ط دار الثقافة– عمان– ط 1/2005م.
السكوت المعبر عن الإرادة وأثره في التصرفات د. عبد القادر محمد قحطان– ط دار النهضة العربية – القاهرة - ط1/1991م.
أصول المرافعات الشرعية في مسائل الأحوال الشخصية– القواعد الموضوعية والإجرائية– المستشار أنور العمروسي– ط7 سنة 1989م.
أمن المستندات الإلكترونية د. خالد ممدوح إبراهيم– ط الدار الجامعية– الإسكندرية – ط1/ 2008م .
انعقاد البيع بوسائل الاتصال الحديثة د. إبراهيم رفعت الجمال– ط دار الفكر الجامعي– الإسكندرية– ط 1/2005م.
التجارة الإلكترونية د. حسن علي البيهقي– ط دار النهضة العربية– القاهرة– سنة2000م.
التجارة الإلكترونية وأحكامها في الفقه الإسلامي د. علي محمد أبو العز– ط دار النفائس– عمان– ط 1/2008م .
التحكيم الإلكتروني في العقود التجارية الدولية د. خالد ممدوح إبراهيم– ط دار الفكر الجامعي– الإسكندرية– ط 1/2008م.
التراضي في التعاقد عبر الانترنت د. محمود عبد الرحيم الشريفات– ط دار الحامد– عمان– ط 1/2005م.
التعاقد الإلكتروني في التشريعات العربية– دراسة مقارنة د. شحاته غريب شلقامي– ط دار الجامعة الجديدة- الإسكندرية– ط 1/2008م .
التعاقد بالوسائل المستحدثة في الفقه الإسلامي د. محمد سعيد الرملاوي– ط دار الفكر الجامعي– الإسكندرية– ط1/2007م.
التعاقد عن طريق وسائل الاتصال الفوري وحجيتها في الإثبات المدني–دراسة مقارنة د. عباس العبودي– ط دار الثقافة– عمان– ط1/1997م.
التعليق على قانون الإثبات د. أحمد أبو الوفا – ط منشأة المعارف– الإسكندرية سنة 2003م.
جريمة التزوير في المحررات الإلكترونية د. إيهاب فوزي السقا- ط دار الجامعة الجديدة – الإسكندرية – سنة 2008م .
حماية المستهلك في التعاقد الإلكتروني د. أسامة أحمد بدر– ط دار النهضة العربية– القاهرة– (بدون)– .
الدراسات البحثية في نظرية العقد في الفقه المصري د. أحمد شوقي عبد الرحمن– ط منشأة المعارف– الإسكندرية – 2006م.
عقد الاشتراك في قواعد المعلومات الإلكترونية د. فاروق الأباصيري– ط دار النهضة العربية – القاهرة – ط1/2003م.        
العقد الإلكتروني د. ماجد محمد سليمان أبو الخيل– ط مكتبة الرشد– الرياض– ط1/1403هـ.
العقد في الفقه الإسلامي د. عباس حسني محمد– ط1/1413هـ.
عقود التجارة الإلكترونية د. أحمد شرف الدين– ط سنة 2001م.
عقود التجارة الإلكترونية د. محمد إبراهيم أبو الهيجاء– ط دار الثقافة–الأردن– سنة 2005م.
عقود خدمات المعلومات الإلكترونية في القانون الدولي الخاص د. عادل أبو هشيمه حوته– ط دار النهضة العربية– القاهرة – ط 1/2004م.
القانون الدولي الخاص النوعي– الإلكتروني– السياحي– البيئي د. أحمد عبد الكريم سلامة– ط دار النهضة العربية– القاهرة– سنة 2002م .
القانون الواجب التطبيق علي عقود التجارة الإلكترونية د. صالح المنزلاوي– ط دار الجامعة الجديدة– الإسكندرية– سنة 2006م.
مجلس العقد في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي د. جابر عبد الهادي- ط دار الجامعة الجديدة–الإسكندرية – سنة 2001م.
محاضرات في القانون المدني- نظرية العقد في قوانين البلاد العربية  د. عبد المنعم فرج الصدة – ط دار النهضة العربية– القاهرة– سنة 1958م .
مدى حجية المحررات الإلكترونية في الإثبات في المسائل المدنية والتجارية د. عبد العزيز المرسي– (بدون)- سنة 2005م.
المرجع في التعليق على نصوص القانون المدني د. معوض عبد التواب– ط منشأة المعارف- الإسكندرية – ط 4– (بدون)–.
المستند الإلكتروني د. محمد أمين الرومي– ط دار الفكر الجامعي– الإسكندرية– ط1/ 2007م.
المسئولية الإلكترونية د. محمد حسين منصور– ط منشأة المعارف–الإسكندرية– ط 1/2006م.
مشكلات البيع الإلكتروني عن طريق الانترنت في القانون المدني د. ممدوح محمد خيري– ط دار النهضة العربية – القاهرة – سنة 2000م.
مصادر الالتزام د. رمضان أبو السعود– ط 3/ 2003م (بدون)– .
مصادر الالتزام– دراسة في القانون اللبناني والقانون المصري د. عبد المنعم فرج الصدة– ط دار النهضة العربية– بيروت– ط 1/1971م.
الموجز في مصادر الالتزام د. أنور سلطان– ط منشأة المعارف– الإسكندرية ط 1/1995م .
النظام القانوني لحماية التجارة الإلكترونية د. عبد الفتاح بيومي حجازي– ط دار الفكر الجامعي– الإسكندرية – ط1/2002م.
النظام القانوني للتوقيع الإلكتروني في ضوء التشريعات العربية  والاتفاقات الدولية د. خالد مصطفى فهمي– ط دار الجامعة الجديدة– الإسكندرية – سنة 2007م . 
النظرية العامة للالتزام د. إسماعيل غانم- ط سنة 1968م.
النظرية العامة للالتزام د. مصطفى محمد الجمال– ط سنة 1985م .
النظرية العامة للالتزام د. حسام الدين الأهواني– ط 2/1995م.
النظرية العامة للالتزام د. أنور سلطان– ط القاهرة– سنة 1962م.
النظرية العامة للالتزام د. جميل الشرقاوي– ط دار النهضة العربية– القاهرة– (بدون)–. 
النظرية العامة للالتزام في القانون المدني المصري د. عبد المنعم البدراوي– ط سنة 1997م.
النظرية العامة للالتزام د. علي علي سليمان– ط ديوان المطبوعات الجامعية– الجزائر– 1988م.
النظرية العامة للالتزامات د. أمجد محمد منصور–دار الثقافة– الأردن- سنة 2003م.
النظرية العامة للالتزامات– مصادر الالتزام– د. أمجد محمد منصور– ط الدار العلمية الدولية للنشر– دار الثقافة– عمان- ط 1/2001م.
النظرية العامة للالتزامات د. عبد الحي حجازي– ط مطبعة نهضة مصر– القاهرة – سنة 1954م .
نظرية العقد د. سليمان مرقس– ط دار النشر للجامعات المصرية– القاهرة – 1956م.
نظرية العقد د. عبد الرازق السنهوري– ط دار الفكر– (بدون)– ، وأخرى: ط المجمع العلمي العربي الإسلامي– بيروت– (بدون)-.
الوجيز في عقود التجارة الإلكترونية د. محمد فواز المطالقة– ط دار الثقافة– عمان– سنة 2006م.
الوجيز في عقود التجارة الإلكترونية د. محمد فوزي المطالعة – ط عمان– سنة 2006م.
الوسائط المتعددة بين الواقع والقانون د. أسامة أحمد بدر- ط دار النهضة العربية– القاهرة .
الوسيط في القانوني المدني– العقود التي تقع على الملكية– البيع والمقايضة– د. عبد الرازق السنهوري– ط دار النهضة العربية– القاهرة .
الوسيط في النظرية العامة للالتزامات– الكتاب الأول– د. حمدي عبد الرحمن– ط دار النهضة العربية– القاهرة– ط1/1999م.
الوسيط في شرح القانون المدني الجديد– مصادر الالتزام– د. عبد الرازق السنهوري– ط دار النهضة العربية– القاهرة– ط 2/1964م.
الوسيط في شرح القانون المدني د. عبد الرازق السنهوري- نظرية الالتزام بوجه عام– الاثبات– آثار الالتزام– ط دار النهضة العربية– القاهرة – سنة 1968م .
الوسيط في شرح القانون المدني د. منذر الفضل– ط تاراسي– العراق– ط1/2006م.
بحوث فقهية
الإسلام وإجراء العقود بآلات الاتصال الحديثة د. محمد الحاج الناصر–بحث منشور في مجلة الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي بجدة– الدورة السادسة– العدد السادس– سنة1990م.
حكم إجراء العقود بآلات الاتصال الحديثة على ضوء قواعد الفقه الإسلامي د. علي محي الدين القرة داغي– بحث منشور في مجلة مجمع الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي بجدة –الدورة السادسة – العدد السادس–سنة 1990م .
حكم إجراء العقود بوسائل الاتصال الحديثة د. إبراهيم فاضل الدبو– بحث منشور في مجلة الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي بجدة– الدورة السادسة– العدد السادس– سنة1990م.
حكم إجراء العقود بوسائل الاتصال الحديثة د. عبد الله محمد عبد الله– بحث منشور في مجلة الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي بجدة-الدورة السادسة–العدد السادس-سنة1990م.
حكم إجراء العقود بوسائل الاتصال الحديثة د. محمد عبد اللطيف صالح الفرفور– بحث منشور في مجلة الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي بجدة– الدورة السادسة–سنة1990م.
حكم إجراء العقود بوسائل الاتصال الحديثة د. وهبة مصطفى الزحيلي– بحث منشور في مجلة الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي بجدة– الدورة السادسة– العدد السادس– سنة 1990م .
حكم إجراء العقود بوسائل الاتصال الحديثة في الفقه الإسلامي موازناً بالقانون الوضعي د. إبراهيم كافي دونمر– بحث منشور في مجلة الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي بجدة-الدورة السادسة–العدد السادس– سنة1990م.
بحوث قانونية
التوقيع الإلكتروني– تعريفه مدى حجيته في الإثبات د. نجوى أو هيبة– بحث مقدم إلى مؤتمر الأعمال المصرية الإلكترونية بين الشريعة والقانون– كلية الشريعة والقانون– دبي– في الفترة ما بين 10- 12 مايو 2003م .
مدى حجية التوقيع الإلكتروني في الإثبات على ضوء القواعد التقليدية للإثبات د. ثروت عبد الحميد – بحث مقدم إلى مؤتمر الأعمال المصرفية الإلكترونية بين الشريعة والقانون– كلية الشريعة والقانون– دبي –10-12 مايو 2003م .
ميعاد إبرام العقد الإلكتروني د. نورا كاظم الزاملي– بحث منشور في مجلة القادسية للقانون والعلوم السياسية– العدد الثاني– سنة 2009م.   
الوقت الذي ينتج فيه التعبير عن الإرادة– أثره القانوني والشرعي– دراسة مقارنة بين الشريعة والقانون د. خليل أحمد قدادة- بحث منشور في مجلة جامعة الأزهر– غزة– سلسلة العلوم الإنسانية– المجلد الثامن– العدد الثاني– سنة 2006م .
كتب وبحوث تكنولوجيا الاتصالات والإعلام
الاتصال الجماهيري المتطور الجديد– د. هادى نعمان الهيتي– العدد 412– ط دار الشئون الثقافية – بغداد – سنة 1998م .
الاتصال الدولي والتكنولوجيا الحديثة د. علي محمد سمو– ط مكتبة الإشعاع– الإسكندرية– ط 1/2002م.
الاتصال– مفاهيمه- نظرياته– وسائله د. نضيل دليو– ط دار الفجر– القاهرة – ط 1/2003م.
الاتصال والإعلام – تكنولوجيا المعلومات- سامية محمد جابر– نعمات أحمد عثمان– ط دار المعرفة الجامعية – الإسكندرية – سنة 2000م .
الاتصال والإعلام– نشأتها وتطورها د. خليل صابات، د. جمال عبد العظيم– ط مكتبة الأنجلو المصرية– القاهرة – ط9/2001م.
الاتصال والإعلام والمجتمع د. جمال محمد أبو شنب– ط دار المعرفة الجامعية– سنة 2005م.
الاتصال ونظرياته المعاصرة د. حسن عماد مكاوي، د. ليلى حسن السيد- ط الدار المصرية اللبنانية– القاهرة – ط 1/1419هـ- 1998م.
الاتصال ووسائله بين النظرية والتطبيق– د. محمد سلامة غباري– ط المكتب الجامعي الحديث– الإسكندرية– سنة 1991م.
الاتصالات السلكية واللاسلكية في الوطن العربي د. ميسر حمدون سليمان– ط مركز دراسات الوحدة العربية – بيروت – سنة 1982م.
إدارة الحملات الإعلامية د. حميد جاعد محسن– بحث منشور في مجلة الباحث الإعلامي– بغداد– العدد 4– آذار سنة 2008م .
استخدام وسائل التواصل الاجتماعي– دليل للمشاريع الممولة من الاتحاد الأوربي– ط سنة 2014م.
أسس العلاقات العامة– د. عبد المعطي محمد عساف، د. محمد فالح صالح– ط مكتبة المحتسب– عمان– الأردن– سنة 1993م.
الإعلام الجديد والصحافة الإلكترونية د.عبد الرازق الدليمي– ط دار وائل–الأردن ط1/2011م .    
الإعلام ونظرياته في العصر الحديث د. جيهان أحمد رشتي– ط دار الفكر العربي– القاهرة –1971م. 
الانترنت المستخدم العربي د. عبد القادر بن عبد الله الفنتوح– ط مكتبة العبيكان– الرياض– سنة 1421هـ- 2001م.
أنماط ودوافع استخدام الشباب المصري لشبكة الانترنت– دراسة استطلاعية– د.نجوى عبد السلام فهمي– بحث مقدم إلى المؤتمر العالمي الرابع- كلية الإعلام– جامعة القاهرة– في الفترة 25-27 مايو 1998م.
التعليم الجوال.. رؤية جديدة للتعلم باستخدام التقنيات اللاسلكية د. أحمد محمد سالم– ورقة عمل مقدمة إلى المؤتمر العلمي الثامن عشر للجمعية المصرية للمناهج وطرق التدريس– في الفترة من 25-26 يوليو سنة 2006م.
التعليم بالمحمول... صيغة جديدة للتعليم عن بعد– د. جمال علي الدهشان، د. مجدى محمد يونس– بحث مقدم إلى الندوة العلمية الأولي لقسم التربية المقارنة والإدارة التعليمية – كلية التربية – جامعة كفر الشيخ – تحت عنوان:" نظم التعليم العالي الافتراضي" في 29 إبريل 2009م.    
دليلك الشخصي إلى عالم الانترنت د. أسامة أبو الحجاج– ط نهضة مصر– القاهرة– سنة 1998م.
شبكة الانترنت واستخدامها في الجامعات والمراكز البحثية د. عامر إبراهيم
قنديلجي– بحث منشور في مجلة كلية الآداب- جامعة المستنصرية– العراق– العدد30– سنة 1997م.
إمكانية استخدام الشبكات العربية للاتصالات د. محمد المقوسي– بحث مقدم إلى المؤتمر الرابع للاتصالات– عمان– الأردن– سنة 1997م.
العالم على شاشة الكمبيوتر د.زين الدين عبدالهادي– ط المكتبة الأكاديمية– القاهرة– سنة1996م.
علم الاتصال د. صلاح الدين جوهر-ط مكتبة عين شمس– ط1/1979م.
نظريات الإعلام واتجاهات التأثير د. محمد عبد الحميد– ط عالم الكتب– القاهرة – ط1/1997م.
وسائل الاتصال الحديثة ودورها في إحداث التغير الاجتماعي د. فلاح جابر الغرابي– بحث منشور في مجلة القادسية في الآداب والعلوم التربوية– المجلد 8– العدد 2– السنة 2009م.
وسائل الاتصال السياحي د. نعيم الظاهر- ط دار اليازوري العلمية– الأردن– ط 1/2001م.  
وسائل الاتصال د. محمد منير حجاب– ط دار الفجر– القاهرة –2008م.
وسائل الاتصال والتكنولوجيا في التعليم د. عبد الحافظ محمد سلامة– ط دار الفكر–الأردن–ط2/1418هـ- 1998م. 
 
 
References :
ktb altfsyr waeulum alquran
'ahkam alquran liabn alearabii- t dar alkutub aleilmiati- bayrut- 1424hi.
'ahkam alquran liljasasi- t dar alkutub aleilmiat - bayrut-1415hi.
tafsir alraazi- t dar ahya' alturath alearabii- bayrut- t 3/1420h.
zad almasir liabn aljuzi- t dar alkitaab alearabii- birut-1422hi.
katab alhdyth weulwmih
hashiat alsindii ealaa sunan abn majat- t dar aljili- birut- (bdun)-.
sunan abn majata- t dar 'iihya' alkutub alearabiat -( bidun )-.
sunan aldaar qatnay- muasasat alrisalati- bayrut- t 1/ 1424h.
sahih albukhari- t dar tawq alnajat - t 1/1422h.
sahih muslamin- t dar 'iihya' alturath alearabia- bayrut- (bdun)-.
marqat almafatih lilmula alharawi- t dar alfikri- bayrut- ta1/ 1422h.
maealim alsunan lilkhatabii- t almatbaeat aleilmiati- halb- t 1/1351hi.
almuejam alkabir liltabarani- t maktabat abn taymiati- alqahirat -( bidun)-.
almuntaqaa lilbaji- t matbaeat alsaeadati- masr- t 1/ 1332h.
nil al'awtar lilshuwkani-t dar alhadithi- alqahirat - t 1/1413hi.
ktb alfqh
awlaan : almdhhb alhnfy
aliakhtiar lilmududi-t alhilbi-alqahirati- sanati1356h- 1937m.
albahr alraayiq liabn najim- t dar alkitaab al'iislamii- (bdun)-.
badayie alsanayie lilkasani- t dar alkutub aleilmiati- bayrut- 1406hi.
albinayat lileaynii- t dar alkutub aleilmiati- bayrut- t 1/1420hi.
tubayan alhaqayiq lilziylei- t almatbaeat al'amiriati- alqahirat - ta1/1313h.
hashiat abn eabdin- t dar alfikri- bayrut- ta2/ 1412hi- 1992m.
aleinayat lilbabirti- t dar alfikri-( bidun)-.
almabsut lilsarukhsi- t dar almaerifat - bayrut- 1414hi/ 1993m.
thania: almadhhab almalikiu
bidayat almujtahid liabn rushd alhifid-dar alhadithi- alqahirati-1425hi.
altaaj wal'iiklil lilmawaqi- t dar alkutub aleilmiat - ta1/ 1416hi.
hashiat aldasuqi- t dar alfikri- (bdun)-.
hashiat alsaawi- t dar almaearifi- 1972m.
alfawakih aldawaniu lilnafrawi-t dar alfikri-sanat 1415h- 1995m.
manah aljalil liealish- t dar alfikri- t 1/1409hi- 1989m.
mawahib aljalil lilhutabi- t dar alfikri- ta2/ 1412h-1992m.
thalthaan : almdhhb alshafey
'asnaa almatalib lizakaria al'ansari- t dar alkitaab al'iislamii-(biduni)- .
al'umu lilshaafieii- t dar almaerifati- bayrutu-t sanatu1410h/1990m.
albayan lileumrani- t dar alminhaji- jidat- t 1/1421hi- 2000m.
tuhfat almuhtaj lilhitmi- t almaktabat altijariati- alqahirat -1357hi.
alhawi lilmawirdi- t dar alkutub aleilmiati- bayrut- t 1/ 1419hi.
mughaniy almuhtaj lilkhatib alshirbini- t dar alkutub aleilmiati-1415hi.
nihayat almuhtaj lilramli- t dar alfikri- birut- 1404h/1984m.
nihayat almatlab liljuayni- t dar alminhaji- t 1/ 1428h-2007m.
alwasit lilghazalii- t dar alsalam - alqahirat - t 1/1417hi.
rabeaan : almdhhb alhnbly
al'iiqnae lilhajawi- t dar almaerifati- birut-(bidun)-.
al'iinsaf lilmirdawi- t dar 'iihya' alturath alearabii- t 2- (bdun)-.
alfurue liabn muflahi- t muasasat alrisalati-t 1/ 1424hi- 2003m.
almubdie liabn muflahi- t dar alkutub aleilmiati- bayrut- t 1/1418hi.
almuharir liabn taymiatin- t maktabat almaearifi- alriyad- ta2/ 1404h .
almughaniy liabn qadamata-t maktabat alqahirati- sunati1388hi-1968m.
manar alsabil liabn duyan- t almaktab al'iislami- t 7/1409hi.
khamsaan : almadhhab alzahry
almuhalaa bialathar liabn hazma- t dar alfikri- birut- (bdun).
katab qawaeid alfiqh
almanthur lildharikshi- t wizarat al'awqafi- alkuaytu- ta2/1405h.
katab fiqhiatan mueasira
al'ahwal alshakhsiat li'abi zahrat - t dar alfikr alearabii- alqahirati-
 ( bidun).
aleaqd fi alfiqh al'iislamii da. eabaas husni muhamad- ta1/1413h.
alfiqh al'iislamiu da. mustafaa alzarqa- t dar alfikr-birut-1967m.
alfiqh al'iislamiu wa'adlath da. wahbat alzuhayli- t dar alfikri- dimashqa- ta2/ 1405h- 1985m.
almadkhal fi altaerif bialfiqh al'iislamii waqawaeid almilkiat waleuqud fih du. muhamad mustafay shalbi- t dar alnahdat alearabiati- bayrut- sanat 1405h .
mustajidaat fiqhayh fi qadaya alzawaj waltalaq du. 'usamat eumar al'ashqur- t dar alnafayisi- al'urduni- t 1/1420h.
masadir alhaqi fi alfiqh al'iislamii- dirasat muqaranat da. eabd alraaziq alsanhuri- t manshurat alhalabi alhuquqiati- bayrut- ta2/1998m.
almilakiat wanazariat aleaqd fi alsharieat al'iislamiat muhamad 'abu zahrata- t dar alfikr alearabii- alqahirati- (bdun)-.
nazariat aleaqd fi alfiqh al'iislamii da. muhamad najib euadayn- t dar alnahdat alearabiati- alqahirati- sanat 1422h-2003m.
kutub allughat alearabiat walmaeajim aleilmiat almukhtalifa
tahdhib allughat lil'azhari- t dar ahya' alturath alearabi- bayrut-( bidun)-.
alkuliyaat lilkufawii- t muasasat alrisalat - bayrut-( bidun)-.
lisan alearab liabn manzurin- t dar sadir- bayrut- ta3/ 1414hi.
muejam allughat alearabiat almueasirat du. 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumr- t ealam alkatub- ta1/ 1429h - 2008 mi.
almuejam alwasit linukhbat min allughawiiyn bimajmae allughat alearabiat bialqahirati, alnaashir: majmae allughat alearabiat bialqahirati- ta2/ 1392hi - 1972m.
kutub almaearif almukhtalifa
almawsueat fi eilm altabieat mi. 'iidwar ghalib - t dar almashriq - bayrut- ( bidun)-.
kutab altarajim
al'aelam lilzirkili- t dar aleilm lilmalayini- bayrut- ta15/ 2002m.
albadr altaalie lilshuwkani- t dar alkitaab al'iislami-alqahirat -( bidun )-.
taj altarajim liabn qitlubgha- t baghdad- sanatan 1962m.
shajarat alnuwr alzakiat limuhamad makhlufin- t dar alfikr (bdun)-.
shadharat aldhahab liabn aleamadi- t dar abn kathir-birut- ta1/1412hi.
tabaqat alshaafieiat lil'usnawii- t baghdad- sanat 1390h.
nafah altayib liltilmsani- t dar sadir- birut- sanat 1968m.
katab alqanun
'iibram aleaqd al'iilikturunii da. khalid mamduh 'iibrahim- dar alfikr aljamieii- al'iiskandiriati- sanat 2011m.
albaye alalkitruniu lilsilae almuqaladat eabr shabakat aliantirnti, dirasatan fiqhiat muqaranati, di.jamal zaki aljiridli- t dar alfikr aljamieii- alaiskandiriati- sanat 2008m.
al'iithbat altaqlidiu wal'iilikturuniu du. muhamad husayn mansur- t dar alfikiri-al'iiskandiriati- tu/ 2006m .
'iithbat almuharir al'iilikturunii da.eabidat muhamad- t dar althaqafati- eaman- ta1/2005m.
'ahkam al'iithbat fi almawadi almadaniat waltijariat du. 'ahmad eabd aleal 'abu qarin- t dar alnahdat alearabiati- alqahirati- ta3/2006m .
'ahkam al'aswaq almalia ( al'ashum walsandatu) du. muhamad sabri harun- t dar alnafayisi- al'urduni- sanat 1419h- 1999m.
'ahkam euqud altijarat al'iilikturuniat du. nidal 'iismaeil badahama- t dar althaqafati- eaman- t 1/2005m.
alsukut almueabar ean al'iiradat wa'atharih fi altasarufat da. eabd alqadir muhamad qahtan- t dar alnahdat alearabiat - alqahirat - ta1/1991m.
'usul almurafaeat alshareiat fi masayil al'ahwal alshakhsiati- alqawaeid almawdueiat wal'iijrayiyatu- almustashar 'anwar aleamrusi- ta7 sanat 1989m.
'amn almustanadat al'iilikturuniat du. khalid mamduh 'iibrahim- t aldaar aljamieiati- al'iiskandariat - ta1/ 2008m .
aineiqad albaye biwasayil aliatisal alhadithat du. 'iibrahim rifaeat aljamala- t dar alfikr aljamieii- al'iiskandiriati- t 1/2005m.
altijarat al'iiliktiruniat du. hasan ealii albayhaqi- t dar alnahdat alearabiati- alqahirati- sanatu2000m.
altijarat al'iiliktiruniat wa'ahkamuha fi alfiqh al'iislamii da. eali muhamad 'abu aleiz- t dar alnafayisi- eaman- t 1/2008m .
altahkim al'iiliktruniu fi aleuqud altijariat alduwliat du. khalid mamduh 'iibrahim- t dar alfikr aljamieii- al'iiskandiriati- t 1/2008m.
altaradi fi altaeaqud eabr alantarnit da. mahmud eabd alrahim alsharifat- t dar alhamidi- eaman- t 1/2005m.
altaeaqud al'iiliktruniu fi altashrieat alearabiati- dirasat muqaranat da. shihatuh gharib shalqami- t dar aljamieat aljadidati- al'iiskandariati- t 1/2008m .
altaeaqud bialwasayil almustahdathat fi alfiqh al'iislamii da. muhamad saeid alramlawi- t dar alfikr aljamieii- al'iiskandiriati- ta1/2007m.
altaeaqud ean tariq wasayil alaitisal alfawrii wahujyatiha fi al'iithbat almadini-dirasat muqaranat di. eabaas aleabudi- t dar althaqafati- eaman- ta1/1997m.
altaeliq ealaa qanun al'iithbat da. 'ahmad 'abu alwfa - t munsha'at almaearifi- al'iiskandariat sanat 2003m.
jarimat altazwir fi almuharirat al'iiliktruniat du. 'iihab fawzi alsuqaa- t dar aljamieat aljadidat - al'iiskandariat - sanat 2008m .
himayat almustahlik fi altaeaqud al'iilikturunii da. 'usamat 'ahmad badr- t dar alnahdat alearabiati- alqahiratu- (bdun)- .
aldirasat albahthiat fi nazariat aleaqd fi alfiqh almisrii d. 'ahmad shawqi eabd alrahman- t munsha'at almaearifi- al'iiskandariat - 2006m.
eaqad aliashtirak fi qawaeid almaelumat al'iilikturuniat da. faruq al'abasiri- t dar alnahdat alearabiat - alqahirat - ta1/2003m.       
aleuqd al'iiliktiruniu da. majid muhamad sulayman 'abu alkhayli- t maktabat alrushdi- alrayad- ta1/1403hi.
aleaqd fi alfiqh al'iislamii da. eabaas husni muhamad- ta1/1413h.
euqud altijarat al'iilikturuniat du. 'ahmad sharaf aldiyn- t sanat 2001m.
euqud altijarat al'iilikturuniat du. muhamad 'iibrahim 'abu alhayja'- t dar althaqafati-al'urduni- sanat 2005m.
euqud khadmat almaelumat al'iilikturuniat fi alqanun alduwalii alkhasi du. eadil 'abu hashimah hawatahu- t dar alnahdat alearabiati- alqahirat - t 1/2004m.
alqanun alduwaliu alkhasu alnaweii- al'iiliktruniu- alsiyahy- albiyiyu du. 'ahmad eabd alkarim salamat- t dar alnahdat alearabiati- alqahirati- sanat 2002m .
alqanun alwajib altatbiq eali euqud altijarat al'iiliktruniat du. salih almanzilawi- t dar aljamieat aljadidati- al'iiskandariat- sanat 2006m.
majlis aleaqd fi alfiqh al'iislamii walqanun alwadeii da. jabir eabd alhadi- t dar aljamieat aljadidati-al'iiskandariat - sanat 2001m.
muhadarat fi alqanun almadanii- nazariat aleaqd fi qawanin albilad alearabiat - du. eabd almuneim faraj alsidat - t dar alnahdat alearabiati- alqahirati- sanat 1958m .
madaa hajiat almuharirat al'iiliktruniat fi al'iithbat fi almasayil almadaniat waltijariat da. eabd aleaziz almarsi- (bdun)- sanat 2005m.
almarjie fi altaeliq ealaa nusus alqanun almadanii d. mueawad eabd altawabi- t munsha'at almaearifi- al'iiskandariat - t 4- (bdun)-.
almustanid al'iiliktiruniu du. muhamad 'amin alruwmi- t dar alfikr aljamieii- al'iiskandiriati- ta1/ 2007m.
almasyuwliat al'iiliktiruniat du. muhamad husayn mansur- t munsha'at almaearifi-al'iiskandiriati- t 1/2006m.
mushkilat albaye al'iiliktrunii ean tariq alantirnit fi alqanun almadanii d. mamduh muhamad khayri- t dar alnahdat alearabiat - alqahirat - sanat 2000m.
masadir alialtizam da. ramadan 'abu alsueud- t 3/ 2003m (bdun)- .
masadir alailtizami- dirasat fi alqanun allubnanii walqanun almisrii da. eabd almuneim faraj alsadat- t dar alnahdat alearabiati- bayrut- t 1/1971m.
almujaz fi masadir alailtizam du. 'anwar sultan- t munsha'at almaearifi- al'iiskandariat t 1/1995m .
alnizam alqanuniu lihimayat altijarat al'iilikturuniat da. eabd alfataah biumi hijazi- t dar alfikr aljamieii- al'iiskandariat - ta1/2002m.
alnizam alqanuniu liltawqie al'iiliktrunii fi daw' altashrieat alearabiat walaitifaqat alduwaliat du. khalid mustafaa fahmi- t dar aljamieat aljadidati- al'iiskandariat - sanat 2007m .
alnazariat aleamat lilialtizam du. 'iismaeil ghanim- t sanat 1968m.
alnazariat aleamat lilialtizam du. mustafaa muhamad aljamali- t sanat 1985m .
alnazariat aleamat lilialtizam du. husam aldiyn al'ahwani- t 2/1995m.
alnazariat aleamat lilialtizam du. 'anwar sultan- t alqahirati- sanat 1962m.
alnazariat aleamat liliailtizam fi alqanun almadanii almisrii da. eabd almuneim albadrawy- t sanat 1997m.
alnazariat aleamat lilialtizam da. eali eali sulayman- t diwan almatbueat aljamieiati- aljazayir- 1988m.
alnazariat aleamat liliailtizamat da. 'amjad muhamad mansur-dar althaqafatu- al'urduni- sanat 2003m.
alnazariat aleamat lilialtizamati- masadir alialtizami- du. 'amjad muhamad mansur- t aldaar aleilmiat aldawliat lilnashri- dar althaqafati- eaman- t 1/2001m.
alnazariat aleamat lilialtizamat da. eabd alhayi hijazi- t matbaeat nahdat masira- alqahirat - sanat 1954m .
nazariat aleaqd du. sulayman marqas- t dar alnashr liljamieat almisriati- alqahirat - 1956m.
nazariat aleaqd da. eabd alraaziq alsinhuri- t dar alfikri- (bdun)- , wa'ukhraa: t almajmae aleilmiu alearabiu al'iislamiu- bayrut- (bdun)-.
alwajiz fi euqud altijarat al'iilikturuniat du. muhamad fawaz almutaliqati- t dar althaqafati- eaman- sanat 2006m.
alwajiz fi euqud altijarat al'iilikturuniat du. muhamad fawzi almutalieat - t eaman- sanat 2006m.
alwasayit almutaeadidat bayn alwaqie walqanun da. 'usamat 'ahmad badr- t dar alnahdat alearabiati- alqahira .
alwasit fi alqanunay almadanii- aleuqud alati taqae ealaa almilkiati- albaye walmuqayadata- du. eabd alraaziq alsanhuri- t dar alnahdat alearabiati- alqahira .
alwasit fi alnazariat aleamat lilialtizamati- alkutab al'uwala- du. hamdi eabd alrahman- t dar alnahdat alearabiati- alqahirati- ta1/1999m.
alwasit fi sharh alqanun almadanii aljadidi- masadir alailtizami- da. eabd alraaziq alsanhuri- t dar alnahdat alearabiati- alqahirati- t 2/1964m.
alwasit fi sharh alqanun almadanii da. eabd alraaziq alsanhuri- nazariat alailtizam biwajh eami- alathbati- athar alailtizamu- t dar alnahdat alearabiati- alqahirat - sanat 1968m .
alwasit fi sharh alqanun almadanii da. mundhir alfadl- t tarasy- aleiraqi- ta1/2006m.
buhuth fiqhia
al'iislam wa'iijra' aleuqud balat alaitisal alhadithat du. muhamad alhaj alnaasir-bhath manshur fi majalat alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii bijidatin- aldawrat alsaadisati- aleadad alsaadisi- sanata1990m.
hakam 'iijra' aleuqud balat alaitisal alhadithat ealaa daw' qawaeid alfiqh al'iislamii da. eali muhi aldiyn alqurat daghy- bahath manshur fi majalat majmae alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii bijidat -aldawrat alsaadisat - aleadad alsaadisi-sanat 1990m .
hakam 'iijra' aleuqud biwasayil alaitisal alhadithat du. 'iibrahim fadil aldabuw- bahath manshur fi majalat alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii bijidatin- aldawrat alsaadisati- aleadad alsaadisi- sanata1990m.
hakam 'iijra' aleuqud biwasayil alaitisal alhadithat da. eabd allah muhamad eabd allah- bahath manshur fi majalat alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii bijidati-aldawrat alsaadisati-aleadad alsaadisi-sanatu1990m.
hakam 'iijra' aleuqud biwasayil alaitisal alhadithat d. muhamad eabd allatif salih alfarfur- bahath manshur fi majalat alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii bijidatin- aldawrat alsaadisati-sanata1990m.
hakam 'iijra' aleuqud biwasayil alaitisal alhadithat d. wahbat mustafaa alzuhayli- bahath manshur fi majalat alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii bijidatin- aldawrat alsaadisati- aleadad alsaadisi- sanatan 1990m .
hakam 'iijra' aleuqud biwasayil alaitisal alhadithat fi alfiqh al'iislamii mwaznaan bialqanun alwadeii d. 'iibrahim kafi dunmir- bahath manshur fi majalat alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii bijidati-aldawrat alsaadisati-aleadad alsaadisi- sanata1990m.
buhuth qanunia
altawqie al'iiliktruni- taerifuh madaa hajiyatih fi al'iithbat da. najwaa 'aw haybatu- bahath muqadam 'iilaa mutamar al'aemal almisriat al'iiliktruniat bayn alsharieat walqanuni- kuliyat alsharieat walqanunu- dibi- fi alfatrat ma bayn 10- 12 mayu 2003m .
madaa hajiat altawqie al'iiliktrunii fi al'iithbat ealaa daw' alqawaeid altaqlidiat lil'iithbat d. tharwat eabd alhamid - bahath muqadam 'iilaa mutamar al'aemal almasrifiat al'iiliktruniat bayn alsharieat walqanuni- kuliyat alsharieat walqanuni- dubay -10-12 mayu 2003m .
alwaqt aladhi yuntij fih altaebir ean al'iiradati- 'atharuh alqanuniu walshareiu- dirasat muqaranat bayn alsharieat walqanun du. khalil 'ahmad qadadat- bahath manshur fi majalat jamieat al'azhar- ghazat- silsilat aleulum al'iinsaniati- almujalad althaamina- aleadad althaani- sanatan 2006m .
kutab wabuhuth tiknulujia alaitisalat wal'iielam
alatisal aljamahiriu almutatawir aljadida- du. hadaa nueman alhiti- aleadad 412- t dar alshuyuwn althaqafiat - baghdad - sanat 1998m .
alaitisal alduwliu waltiknulujia alhadithat da. eali muhamad sumu- t maktabat al'iisheaei- al'iiskandariati- t 1/2002m.
aliatisali- mafahimuhu- nazariaatuhu- wasayiluh du. nadil dilyu- t dar alfijar- alqahirat - t 1/2003m.
alaitisal wal'iielam - tiknulujia almaelumati- samiat muhamad jabir- naeamat 'ahmad euthman- t dar almaerifat aljamieiat - al'iiskandariat - sanat 2000m .
alaitisal wal'iielami- nash'atuha watatawuruha du. khalil sabatu, da. jamal eabd aleazim- t maktabat al'anjilu almisriatu- alqahirat - ta9/2001m.
alaitisal wal'iielam walmujtamae da. jamal muhamad 'abu shanba- t dar almaerifat aljamieiati- sanat 2005m.
alaitisal wanazariaatuh almueasirat du. hasan eimad mikawi, di. laylaa hasan alsayidi- t aldaar almisriat allubnaniatu- alqahirat - t 1/1419h- 1998m.
alaitisal wawasayiluh bayn alnazariat waltatbiqi- du. muhamad salamat ghibari- t almaktab aljamieiu alhadithi- al'iiskandiriat- sanat 1991m.
alaitisalat alsilkiat wallaasilkiat fi alwatan alearabii d. muyasar hamdun sulayman- t markaz dirasat alwahdat alearabiat - bayrut - sanat 1982m.
'iidarat alhamalat al'iielamiat du. hamid jaeid muhsin- bahath manshur fi majalat albahith al'iielamii- baghdad- aleadad 4- adhar sanatan 2008m .
'usus alealaqat aleamati- da. eabd almueti muhamad easaf, du. muhamad falih salih- t maktabat almuhtasiba- eaman- al'urduni- sanat 1993m.
al'iielam aljadid walsihafat al'iiliktiruniat da.eabd alraaziq aldilimi- t dar wayili-al'urduni ta1/2011m .       
al'iielam wanazariaatuh fi aleasr alhadith da. jihan 'ahmad rishti- t dar alfikr alearabii- alqahirat -1971m.
alantarnit almustakhdim alearabiu da. eabd alqadir bin eabd allah alfintuh- t maktabat aleabikan- alriyad- sanat 1421h- 2001m.
'anmat wadawafie aistikhdam alshabab almisrii lishabakat alantirnti- dirasat aistitlaeiati- di.najwaa eabd alsalam fahmi- bahath muqadam 'iilaa almutamar alealamii alraabiei- kuliyat al'iielami- jamieat alqahirati- fi alfatrat 25-27 mayu 1998m.
altaelim aljawali.. ruyat jadidat liltaealum biaistikhdam altiqniaat allaasilkiat du. 'ahmad muhamad salim- waraqat eamal muqadimat 'iilaa almutamar aleilmii althaamin eashar liljameiat almisriat lilmanahij waturuq altadrisi- fi alfatrat min 25-26 yuliu sanat 2006m.
altaelim bialmahmuli... sighat jadidat liltaelim ean bueda- da. jamal eali aldahshan, du. mujdaa muhamad yunis- bahath muqadam 'iilaa alnadwat aleilmiat al'awalii liqism altarbiat almuqaranat wal'iidarat altaelimiat - kuliyat altarbiat - jamieat kafr alshaykh - taht eunwani:" nazam altaelim aleali alaiftiradi" fi 29 'iibril 2009m.
daliluk alshakhsiu 'iilaa ealam alaintarnit du. 'usamat 'abu alhajaji- t nahdat masir- alqahirat- sanat 1998m.
shabakat alaintirnit waistikhdamuha fi aljamieat walmarakiz albahthiat da. eamir 'iibrahim
qindilji- bahath manshur fi majalat kuliyat aladab- jamieat almustansiriat- aleiraqi- aledadi30- sanat 1997m.
'iimkaniat aistikhdam alshabakat alearabiat lilaitisalat da. muhamad almuqawasi- bahath muqadam 'iilaa almutamar alraabie lilaitisalati- eaman- al'urdunn- sanatan 1997m.
alealam ealaa shashat alkumbiutar du.zin aldiyn eabdalhadi- t almaktabat al'akadimiati- alqahirati- sanati1996m.
wasayil alaitisal alhadithat wadawruha fi 'iihdath altaghayur alaijtimaeii da. falaah jabir algharabi- bahath manshur fi majalat alqadisiat fi aladab waleulum altarbawiati- almujalad 8- aleadad 2- alsanat 2009m.
wasayil alaitisal alsiyahii da. naeim alzaahiri- t dar alyazurii aleilmiati- al'urduni- t 1/2001m.
wasayil alaitisal da. muhamad munir hajab- t dar alfajar- alqahirat -2008m.
wasayil alaitisal waltiknulujia fi altaelim da. eabd alhafiz muhamad salamat- t dar alfikri-al'urdunu-ta2/1418h- 1998m.