الأحكام الفقهية المتعلقة بالجهالة فى السمسرة الالكترونية- دراسة تطبيقية

المؤلف

د/ إبراهيم بن صالح بن إبراهيم التَّنَم أستاذ الفقه المشارك في كلية الشريعة والدراسات الإسلامية التابعة لجامعة الملك فيصل بالأحساء

المستخلص

تبرز أهمية موضوع "أحكام الجهالة في السمسرة الإلكترونية" في كونه يلبي حاجة الناس المعاشية، في ظل حركة الحياة الاقتصادية المعاصرة؛ لأنه موضوع قابل للتجديد وحدوث المستجدات، وبخاصة في هذا العصر الذي كثرت فيه المعاملات، وتنوعت فيه التجارات، واتسعت فيه الأسواق، وأما مشكلة البحث فتتحدد في وجود بعض المآخذ العملية على بعض التطبيقات المتعلقة بالسمسرة الإلكترونية إذا اقترنت بالجهالة، وتتجلى أهم أهداف هذه الدراسة في بيان جملة من قضايا  الجهالة في السمسرة الإلكترونية، ومدى تأثيرها على صحة أو فساد العقود المالية، ومناقشة الآراء الفقهية المرتبطة بالبحث وفق منهجية علمية، للوصول إلى نتيجة يراها الباحث راجحة. وقد اعتمدت الدراسة على المنهج الاستقرائي والمنهج التحليلي، وقد تمخضت الدراسة عن جملة من النتائج المهمة، ومنها: أن العامل يستحق حصة ما بقي من العمل من الجعل المسمى إن بلغته الصيغة أثناء العمل وإلا فلا، كما أنه يجب الجزء المشاع من ثمن الصفقة التي عقدت عن طريق السمسار الإلكتروني سواء عَلِمَ الثمن أم لا، ويجوز الترديد والتخيير في عقد السمسرة الإلكترونية زيادة ونقصاناً، كما أنه يصح ضمان المجهول في السمسرة الإلكترونية، ويثبت للسمسار الإلكتروني أجرة المثل إن فسخ الجاعل عقد الجعالة قبل تمام العمل، ولا يجوز تقاضي عمولة السمسرة الإلكترونية على مجرد المزايدة في البيع عبر الشبكة العنكبوتية، ولا يجوز لصاحب المتجر الإلكتروني بيع السلع قبل تملكها أو كونها معدومة مجهولة وقت العقد.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


فهرس المصادر والمراجع
1-الأحكام الفقهية للتعاملات الإلكترونية، د/ عبدالرحمن بن عبدالله السند، (بيروت: دار الوراق، ط1، 1424هـ= 2004م).
2-أثر الجهالة والضرورة في المعاملات المالية، د/ محمد محمود سليمان المحمد، (مكتبة الصحابة، ط1، 1424هـ).
3-الاختيار لتعليل المختار، لعبدالله بن محمود الموصلي، ت: خالد العك، (بيروت: دار المعرفة، ط1، 1419هـ).
4-إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل، لمحمد ناصر الدين الألباني، (بيروت: المكتب الإسلامي، ط1، 1399هـ).
5-الاستذكار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار، لأبي عمر يوسف بن عبدالله بن عبدالبر النمري، ت: عبدالمعطي أمين قلعجي، (القاهرة: دار الوعي وَبيروت: دار قتيبة للطباعة والنشر، ط1، 1414هـ= 1993م).
6-أسنى المطالب شرح روض الطالب، لأبي يحيى زكريا الأنصاري، (طبعة المكتبة الإسلامية).
7-إعلام الموقعين عن رب العالمين، لشمس الدين محمد بن أبي بكر ابن قيم الجوزية، ت: محمد محيي الدين عبدالحميد، (بيروت: المكتبة العصرية، ط بدون، 1407هـ= 1987م).
8-إغاثة اللهفان من مصايد الشيطان، للعلامة أبي عبدالله محمد بن
أبي بكر الشهير بابن قيم الجوزية، ت: محمد حامد الفقي، (بيروت: دار المعرفة، ط بدون).
9-الأم للإمام محمد بن إدريس الشافعي، (بيروت: دار المعرفة، ط بدون).
10-أنوار البروق في أنواء الفروق، المسمى بالفروق، لأحمد بن إدريس الصنهاجي القرافي، ت: أ.د/ محمد سراج وَ أ.د/ علي جمعة، (دار السلام، ط3، 1431هـ).
11-بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، لعلاء الدين أبي بكر بن مسعود الكاساني، ت: الشيخ علي معوض، بيروت: دار الكتب العلمية، ط2، 1424هـ).
12-بداية المحتاج في شرح المنهاج، للقاضي محمد بن أبي بكر الأسدي الشافعي ابن قاضي شهبة بدر الدين أبو الفضل، عني به: أنور بن أبي بكر الشيخي الداغستاني، (الرياض: دار المنهاج، ط1، 1432هـ).
13-البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل في مسائل المستخرجة، لأبي الوليد محمد ابن أحمد بن رشد القرطبي، ت: د/ محمد حجي وآخرين، (بيروت: دار الغرب، ط2، 1408هـ= 1988م).
14-البهجة في شرح التحفة، لعلي بن عبدالسلام التسولي، ت: محمد بن عبدالقادر شاهين، (لبنان: دار الكتب العلمية، ط1، 1418هـ).
15-تاج العروس من جواهر القاموس، لمحب الدين أبي الفيض محمد مرتضى الزبيدي الحنفي، ت: علي شيري، (مكة المكرمة: المكتبة التجارية، ط بدون، 1414هـ= 1994م).
16-التاج والإكليل شرح مختصر خليل، لأبي عبدالله محمد العبدري الشهير بالمواق، مطبوع بهامش مواهب الجليل للحطاب، (بيروت: دار الفكر، ط3، 1412هـ= 1992م).
17-تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق، لفخر الدين عثمان بن علي الزيلعي، (القاهرة: مطابع الفاروق، ط2، بدون).
18-تحفة الفقهاء، لعلاء الدين السمرقندي، (لبنان: دار الكتب العلمية، ط بدون، 1405هـ).
19-تحفة المحتاج بشرح المنهاج، لأحمد بن حجر الهيتمي (مطبوع مع حاشيتي الشرواني وابن القاسم)، (مصر: دار إحياء التراث العربي، ط بدون).
20-التسويق التجاري وأحكامه في الفقه الإسلامي، د/ حسين بن معلوي بن حسين الشهراني، (الرياض: دار التدمرية، ط1، 1431هـ= 2010م).
21-التعيين وأثره في العقود المالية، د/ عبدالرحيم بن إبراهيم بن عبدالرحمن السيد الهاشم، (الرياض: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، ط1، 1427هـ= 2006م).
22-التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير، لأبي الفضل أحمد بن علي بن حجر العسقلاني، (لبنان: دار الكتب العلمية، ط1، 1419هـ).
23-التمام لما صح في الروايتين والثلاث والأربع عن الإمام، لأبي الفراء الحنبلي محمد بن محمد بن الحسين، ت: د/ عبدالله الطيار
وَ د/ عبدالعزيز المد الله، (الرياض: دار العاصمة، ط1، 1414هـ).
24-التوضيح شرح مختصر ابن الحاجب لخليل بن إسحاق المالكي، ضبط: د/ أحمد نجيب، (منشورات مركز نجيبويه للمخطوطات وخدمة التراث، 1429هـ).
25-الجعالة وأحكامها في الشريعة الإسلامية والقانون، د/ خالد رشيد الجميلي، (بيروت: دار الكتب، ط1، 1406هـ).
27-الجهالة الآيلة للعلم وأثرها في المعاملات المالية- دراسة تأصيلية تطبيقية، د/ عبدالله ابن راشد الفضلي، (الرياض: دار التحبير للنشر والتوزيع، ط1، 1445هـ= 2023م).
28-الجهالة في السمسرة الإلكترونية، كمال بن علي السهلي، (متطلب للحصول على درجة الماجستير في تخصص الفقه وأصوله في جامعة الملك فيصل، 1438هـ).
29-الجهالة وأثرها في عقود المعاوضات، د/ عبدالله علي محمود الصيفي، (الأردن: دار النفائس، ط1، 1426هـ= 2006م).
30-حاشية إعانة الطالبين على حل ألفاظ فتح المعين لشرح قرة العين بمهمات الدين، للعلامة أبي بكر المشهور بالسيد البكري بن السيد محمد شطا الدمياطي، (بيروت: دار الفكر، 1414هـ= 1993م).
31-حاشية الجمل على شرح المنهج  لسليمان بن عمر بن منصور الجمل الأزهري، (دار الفكر، ط بدون).
32-حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، لمحمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي، (دار الفكر، ط بدون).
33-حاشية ابن عابدين، لمحمد أمين بن عمر بن عابدين الدمشقي،
ت: محمد صبحي حلاق وعامر حسين، (دار إحياء التراث العربي، ط1، 1431هـ).
34-الحاوي الكبير شرح مختصر المزني، لأبي الحسين علي بن محمد بن حبيب الماوردي البصري، ت: علي محمد معوض وَ عادل أحمد عبد الموجود، (مكة المكرمة: مكتبة دار الباز، ط1، 1414هـ= 1994م).
35-حكم تقاضي عمولة السمسرة على مجرد المزايدة في البيع الإلكتروني في الفقه الإسلامي، د/ إبراهيم بن عبدالله السبيعي، (الكويت: مجلة الشريعة والدراسات الإسلامية، عدد: 95، السنة 28، محرم 1435هـ= ديسمبر 2013م).
36-الخدمات الاستثمارية في المصارف وأحكامها في الفقه الإسلامي (الصناديق والودائع الاستثمارية، د/ يوسف بن عبدالله الشبيلي، (الدمام: دار ابن الجوزي، ط1، 1425هـ= 2005م).
37-الدروب شيبينج (بيع السلع إلكترونياً عن الغير)- دراسة فقهية،
د/ صالح بن علي  السعود، (الرياض: مجلة الجمعية الفقهية السعودية، عدد: 62، شوال- ذو الحجة، 1444هـ= 2023م).
38-الذخيرة، لشهاب الدين أحمد بن إدريس القرافي، ت: سعيد أعراب وآخرين، (بيروت: دار الغرب الإسلامي، ط1، 1994م).
39-روضة الطالبين وعمدة المفتين، لأبي زكريا يحيى النووي، إشراف: زهير الشاويش، (بيروت: المكتب الإسلامي، ط2، 1405هـ= 1985م).
40-زاد المعاد في هدي خير العباد، لمحمد بن أبي بكر بن أيوب الشهير بابن قيم الجوزية، ت: شعيب الأرناؤوط وعبدالقادر الأرناؤوط، (بيروت: مؤسسة الرسالة، ط7، 1405هـ= 1985م).
41-سنن الترمذي، لمحمد بن عيسى الترمذي، ت: د/ بشار عواد معروف، (بيروت: دار الغرب الإسلامي، ط1، 1998م).
42-سنن أبي داود، لأبي داود سليما بن الأشعث بن إسحاق السجستاني، ت: محمد محيي الدين عبدالحميد، (بيروت: المكتبة العصرية،
ط بدون).
43-سنن الدار قطني، لعلي بن عمر الدار قطني، ت: شعيب الأرناؤوط، (بيروت: مؤسسة الرسالة، ط1، 1424هـ).
44-السنن الصغرى، لأبي عبدالرحمن أحمد بن شعيب النسائي، ت: عبدالفتاح أبي غدة، (حلب: مكتب المطبوعات الإسلامية، ط2، 1406هـ).
45-السنن الكبرى، لأبي بكر أحمد بن الحسين البيهقي، ت: محمد عبدالقادر عطا، (بيروت: دار الكتب العلمية، ط3، 1424هـ).
46-سنن ابن ماجه، لأبي عبدالله محمد بن يزيد القزويني، ت: شعيب  الأرناؤوط، (بيروت: دار الرسالة العالمية، ط1، 1430هـ).
47-شرح الخرشي على مختصر خليل، لأبي عبدالله محمد بن عبدالله بن علي الخرشي، (بيروت: دار صادر، ط بدون).
48-شرح السنة، لأبي الحسين بن مسعود الفراء البغوي، ت: شعيب الأرناؤوط وزهير الشاويش، (دمشق: المكتب الإسلامي، ط2، 1403هـ).
49-الشرح الصغير مع حاشية الصاوي، لأبي البركات أحمد بن محمد الدردير ، مطبوع مع حاشية الصاوي والتعليق الحاوي، (الإمارات العربية المتحدة: ط عيسى البابي الحلبي وشركاهـ).
50-الشرح الكبير على مختصر خليل، لأبي البركات أحمد بن محمد الدردير(مطبوع بهامش حاشية الدسوقي)، (بيروت: دار الفكر، ط بدون).
51-الشرح الكبير مع الإنصاف، لأبي الفرج عبدالرحمن بن قدامة المقدسي، ت: د/ عبدالله بن عبدالمحسن التركي، (الرياض: دار عالم الكتب، ط بدون، 1432هـ= 2011م).
52-شرح منتهى الإرادات، لأبي السعادات منصور بن يونس البهوتي، (دار الفكر، ط بدون).
53-صحيح البخاري، لأبي عبدالله محمد بن إسماعيل البخاري، ت: محب الدين الخطيب، رقم كتبه وأبوابه: محمد فؤاد عبدالباقي، أشرف على طبعه: قصي محب الدين الخطيب، (القاهرة: المطبعة السلفية، ط1، 1400هـ).
54-صحيح مسلم، لأبي الحسين مسلم بن الحجاج النيسابوري، ت: محمد فؤاد عبدالباقي، (بيروت: دار ابن حزم، ط1، 1416هـ= 1995م).
55-العناية شرح الهداية، لأكمل الدين محمد بن محمد بم محمود البابرتي، (بيروت: دار الكتب العلمية، ط بدون).
56-عمدة المحتاج إلى شرح المنهاج، لابن الملقن عمر بن أبي الحسن علي بن أحمد  الأنصاري الشافعي، ت: دار الفلاح للبحث العلمي وتحقيق التراث، (قطر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، ط بدون، 1429هـ= 2018م).
57-الغرر وأثره في العقود في الفقه الإسلامي – دراسة مقارنة، د/ الصديق محمد الأمين الضرير، (بيروت: دار الجيل، ط2، 1410هـ= 1990م).
58-فتح الباري بشرح صحيح البخاري، للحافظ أحمد بن علي بن حجر العسقلاني،
ت: محب الدين الخطيب، رقم كتبه وأبوابه: محمد فؤاد عبدالباقي، راجعه: قصي محب الدين الخطيب، (القاهرة: دار الريان للتراث، ط1، 1407هـ= 1986م).
59-الفتاوى الهندية في مذهب الإمام الأعظم أبي حنيفة النعمان، للشيخ نظام وجماعة من علماء الهند، (بيروت: دار إحياء التراث العربي، ط4، 1406هـ= 1986م).
60-الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني، لأحمد بن غنيم النَّفراوي، (بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1418هـ).
61-القاموس الفقهي لغة واصطلاحاً، سعدي أبوجيب، (دمشق: دار الفكر، ط2، 1408هـ= 1998م).
62-القاموس المحيط، لمجد الدين محمد بن يعقوب الفيروز آبادي، (بيروت: مؤسسة الرسالة، ط2، 1407هـ=1987م).
63-القانون التجاري، د/ ثروت عبد الرحيم، (القاهرة: دار النهضة العربية، 1981م).
64-القيمة الاقتصادية للزمن في المعاملات المالية المعاصرة، د/ محمد محمود الجمال، (قطر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، ط1، 1430هـ= 2009م).
65-كشف القناع عن تضمين الصناع، للحسن بن رحال المعداني، ت:
د/ محمد أبو الأجفان، (تونس: الدار التونسية للنشر، 1986م).
66-كشاف القناع عن متن الإقناع، للعلامة منصور بن يونس البهوتي، ت: لجنة متخصصة في وزارة العدل السعودية، (الرياض: مطبوعات وزارة العدل، ط1، 1421هـ).
67-لسان العرب، لمحمد بن مكرم بن منظور الإفريقي، (دار المعارف، ط بدون).
68-لسان الميزان، للحافظ أحمد بن علي بن حجر العسقلاني، ت: دائرة المعارف النظامية، (بيروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، ط2، 1390هـ).
69-المبدع في شرح المقنع، لبرهان الدين إبراهيم بن محمد بن عبدالله بن مفلح المقدسي، (بيروت: المكتب الإسلامي، ط بدون، 1402هـ= 1982م).
70-المبسوط، لشمس الأئمة محمد بن أحمد بن أبي بكر السرخسي، (بيروت: دار المعرفة، ط بدون، 1409هـ= 1989م).
71-المتاجرة بالهامش في الأسواق المالية – دراسة فقهية تطبيقية، إعداد: ياسر بن إبراهيم بن محمد الخضيري، (الرياض: دار كنوز إشبيليا، ط1، 1438هـ= 2017م).
72-مجمع الضمانات، لأبي محمد بن غانم بن محمد البغدادي، (دار الكتاب الإسلامي، ط بدون).
73-مجموع الفتاوى، لشيخ الإسلام أحمد بن تيمية الحراني، جمع وترتيب: عبدالرحمن بن محمد بن قاسم النجدي وابنه محمد، (الرياض: دار عالم الكتب، ط بدون، 1412هـ= 1991م).
74-المجموع شرح المهذب لأبي زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي، مع التكملة الثانية لمحمد نجيب المطيعي، (دار الفكر للطباعة، ط بدون).
75-مخاطر السمسرة وعلاقتها بالوساطة وتحديد أجور السمسار في الأسواق – دراسة فقهية، د/ محمود عبد الكريم إرشيد، (الأردن: دار النفائس للنشر والتوزيع، ط1، 1436هـ= 2015م).
 76-المختصر الفقهي، لأبي عبدالله محمد بن محمد بن عرفة التونسي، صححه ونقحه وعلق هوامشه، د/ حافظ عبدالرحمن محمد خير، (دبي: الفاروق، ط1، 1435هـ= 2014م).
77-مسند الإمام أحمد، (بيروت: المكتب الإسلامي، ط بدون).
78-المصباح المنير في غريب الشرح الكبير للرافعي، لأحمد بن محمد بن علي الفيومي، (بيروت: المكتبة العلمية، ط بدون).
79-مصنف ابن أبي شيبة، لأبي بكر بن أبي شيبة، (جدة: دار القبلة، ط1، 1427هـ).
80-مصنف عبدالرزاق، لعبدالرزاق بن همام الصنعاني، (بيروت: المكتب الإسلامي، ط2، 1403هـ).
81- مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى، مصطفى السيوطي الرحيباني، (قطر: المكتب الإسلامي، ط بدون).
82-المطلع على ألفاظ المقنع، لأبي عبدالله شمس الدين محمد بن أبي الفتح البعلي، (بيروت: المكتب الإسلامي، ط بدون، 1401هـ= 1981م).
83-معالم السنن، لأبي سليمان حمد بن محمد بن إبراهيم بن الخطاب البستي المعروف بالخطابي، (المطبعة العلمية، ط1، 1351هـ).
84-المعاملات المالية – أصالة ومعاصرة، دبيان بن محمد الدبيان، (ط2، 1434هـ).
85-معجم مصطلحات الاقتصاد والمال وإدارة الأعمال، المحامي نبيه غطاس، (بيروت: مكتبة لبنان).
86-معجم مقاييس اللغة، لأبي الحسين أحمد بن فارس بن زكريا، ت: عبدالسلام محمد هارون، (دار الفكر، ط بدون، 1399هـ).
87-المعجم الوسيط، قام بإخراجه: د/إبراهيم أنيس وآخرون، (إسطنبول: المكتبة الإسلامية، ط بدون).
88-المعونة على مذهب عالم المدينة، للقاضي أبي محمد عبدالوهاب بن علي بن نصر، ت: محمد حسن الشافعي، (بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1418هـ).
89-المعيار المعرب والجامع المغرب عن فتاوى علماء إفريقية والأندلس والمغرب، لأحمد ابن يحيى الونشريسي، إشراف: د/ محمد حجي، (وزارة الشؤون الإسلامية المغربية، ط بدون، 1401هـ).
90-مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، لمحمد بن أحمد الشربيني الخطيب، (القاهرة: مطبعة مصطفى البابي الحلبي،
ط بدون، 1377هـ= 1958م).
91-المغني، لأبي محمد عبدالله بن أحمد بن قدامة المقدسي، ت:
د/ عبدالله التركي وَد/عبدالفتاح الحلو، (القاهرة: مطبعة هجر، ط1، 1410هـ= 1990م).
92-الممتع شرح المقنع، لزين الدين المنجى بن عثمان التنوخي الحنبلي، ت: د/ عبدالملك ابن عبدالله بن دهيش، (بيروت: دار خضر، ط1، 1418هـ= 1997م).
93-المنتقى شرح الموطأ، لأبي الوليد سليمان بن خلف التجيبي، (القاهرة: دار الكتاب الإسلامي، ط بدون).
94-المنثور في القواعد الفقهية، لأبي عبدالله بدر الدين محمد بن بهادر الزركشي، ت: د/ تيسير فائق أحمد محمود، رادعه: د/ عبدالستار أبو غدة،  (الكويت: وزارة الأوقاف الكويتية، ط2، 1405هـ).
95-منح الجليل شرح على مختصر خليل، للشيخ محمد عليش المالكي، (بيروت: دار الفكر، ط1، 1409هـ= 1989م).
96-الموطأ، للإمام مالك بن أنس، ت: محمد فؤاد عبدالباقي، (بيروت: دار إحياء التراث العربي، ط بدون، 1406هـ= 1985م).
97-نظرية السمسرة وتطبيقاتها العصرية – دراسة فقهية معاصرة، د/ عبدالله بن محمد الحمادي، (الرياض: مكتبة الرشد، ط1، 1433هـ).
98-النهاية في غريب الحديث، لمجد الدين المبارك محمد الجزري الموصلي، ت: طاهر الزاوي وَمحمود الطناحي، (مكة المكرمة، دار الباز، ط بدون).
99- نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، لشمس الدين محمد بن أحمد الرملي، (بيروت: دار الفكر، ط الأخيرة، 1404هـ= 1984م).
100-نهاية الطلب في دراية المذهب، لإمام الحرمين عبدالملك بن عبدالله الجويني، ت: أ.د/ عبدالعظيم محمود الديب، (جدة: دار المنهاج للنشر والتوزيع، ط1، 1428هـ= 2007م).
101-الوساطة التجارية في المعاملات المالية، د/ عبدالرحمن بن صالح الأطرم، (الرياض: دار إشبيليا، ط1، 1416هـ).
102-الوساطة المالية في الاقتصاد الإسلامي، د/  سامي بن إبراهيم السويلم، (مجلة جامعة الملك عبدالعزيز، الاقتصاد الإسلامي، المجلد العاشر).
103-مقال بعنوان: دليلك الكامل عن دروب شيبينج وكيف تبدأ مشروع متجر Drop shipping  على موقع: https://rowadbusiness.com/drop-shopping.html، تاريخ الزيارة في: 1/4/1445هـ.
 
References :
1-al'ahkam alfiqhiat liltaeamulat al'iiliktruniati, du/ eabdalrahman bin eabdallah alsindi, (birut: dar alwaraqi, ta1, 1424h= 2004mi).
2-'athar aljahalat waldarurat fi almueamalat almaliati, du/ muhamad mahmud sulayman almuhamad, (maktabat alsahabati, ta1, 1424h).
3-aliakhtiar litaelil almukhtari, lieabdallah bin mahmud almusili, ti: khalid aleak, (birut: dar almaerifati, ta1, 1419h).
4-'iirwa' alghalil fi takhrij 'ahadith manar alsabil, limuhamad nasir aldiyn al'albanii, (birut: almaktab al'iislamia, ta1, 1399h).
5-alaistidhkar aljamie limadhahib fuqaha' al'amsari, li'abi eumar yusif bin eabdallah bin eabdalbir alnamri, ti: eabdalmueti 'amin qileiji, (alqahirati: dar alwaey wabyrwt: dar qatibat liltibaeat walnashri, ta1, 1414h= 1993m).
6-'asnaa almatalib sharh rawd altaaliba, li'abi yahyaa zakaria al'ansari, (tabeat almaktabat al'iislamiati).
7-'iielam almuqiein ean rabi alealamina, lishams aldiyn muhamad bin 'abi bakr aibn qiam aljawziati, ti: muhamad muhyi aldiyn eabdalhamid, (birut: almaktabat aleasriati, t bidun, 1407h= 1987mi).
8-'iighathat allahfan min masayid alshaytan, lilealamat 'abi eabdallah muhamad bin 'abi bakr alshahir biaibn qiam aljawziati, ti: muhamad hamid alfaqi, (birut: dar almaerifati, t bidun).
9-al'umu lil'iimam muhamad bin 'iidris alshaafieii, (birut: dar almaerifati, t bidun).
10-'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqi, almusamaa bialfuruqi, li'ahmad bin 'iidris alsanhaji alqarafi, ti: 'a.d/ muhamad sraj w 'a.da/ eali jumeat, (dar alsalami, ta3, 1431h).
11-badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, lieala' aldiyn 'abi bakr bin maseud alkasani, ti: alshaykh eali mueawad, bayrut: dar alkutub aleilmiati, ta2, 1424h).
12-bidayat almuhtaj fi sharh alminhaji, lilqadi muhamad bin 'abi bakr al'asadii alshaafieii aibn qadi shahbat badr aldiyn 'abu alfadal, eaniy bihi: 'anwar bin 'abi bakr alshaykhi aldaaghistani, (alriyad: dar alminhaji, ta1, 1432h).
13-alibian waltahsil walsharh waltawjih waltaelil fi masayil almustakhrajati, li'abi alwalid muhamad aibn 'ahmad bin rushd alqurtibi, ti: du/ muhamad hijiy wakhrin, (birut: dar algharba, ta2, 1408hi= 1988mi).
14-albahjat fi sharh altuhfati, lieali bin eabdalsalam altasuli, ti: muhamad bin eabdalqadir shahin, (libnan: dar alkutub aleilmiati, ta1, 1418h).
15-taj alearus min jawahir alqamusa, limuhibi aldiyn 'abi alfayd muhamad murtadaa alzubaydi alhanafii, ta: eali shiri, (makat almukaramatu: almaktabat altijariati, t bidun, 1414hi= 1994mi).
16-altaj wal'iiklil sharh mukhtasar khalil, li'abi eabdallah muhamad aleabdari alshahir bialmawaqi, matbue bihamish mawahib aljalil lilhutabi, (birut: dar alfikr, ta3, 1412h= 1992mu).
17-tabiin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi, lifakhr aldiyn euthman bin eali alziylei, (alqahirati: matabie alfaruq, ta2, bidun).
18-tahifat alfuqaha'u, lieala' aldiyn alsamirqandi, (lubnan: dar alkutub aleilmiati, t bidun, 1405h).
19-tuhifat almuhtaj bisharh alminhaji, li'ahmad bin hajar alhitmii (matbue mae hashiatay alsharwanii wabn alqasima), (masir: dar 'iihya' alturath alearabii, t bidun).
20-altaswiq altijariu wa'ahkamuh fi alfiqh al'iislamii, da/ husayn bin maelawi bin husayn alshahrani, (alriyad: dar altadmuriati, ta1, 1431hi= 2010mi).
21-altaeyin wa'atharuh fi aleuqud almaliati, du/ eabdalrahim bin 'iibrahim bin eabdalrahmin alsayid alhashima, (alriyad: jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati, ta1, 1427hi= 2006ma).
22-altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafieii alkabiri, li'abi alfadl 'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalani, (lubnan: dar alkutub aleilmiati, ta1, 1419h).
23-altamam lama saha fi alriwayatayn walthalath wal'arbae ean al'iimami, li'abi alfara' alhanbali muhamad bin muhamad bin alhusayn, t: da/ eabdallah altayaar w da/ eabdialeaziz almadi allah, (alriyad: dar aleasimati, ta1, 1414h).
24-altawdih sharh mukhtasar aibn alhajib likhalil bin 'iishaq almaliki, dabta: du/ 'ahmad najib, (minshurat markaz najibuyh lilmakhtutat wakhidmat altarathi, 1429h).
25-aljiealat wa'ahkamuha fi alsharieat al'iislamiat walqanuni, du/ khalid rashid aljamili, (birut: dar alkutab, ta1, 1406h).
27-aljahalat alaylat lileilm wa'atharuha fi almueamalat almaliati- dirasat tasiliat tatbiqiatun, da/ eabdallah aibn rashid alfadli, (alriyad: dar altahbir lilnashr waltawziei, ta1, 1445h= 2023mu).
28-aljahalat fi alsimsarat al'iilikturuniati, kamal bin ealii alsahli, (mutatalib lilhusul ealaa darajat almajistir fi takhasus alfiqh wa'usulih fi jamieat almalik faysal, 1438h).
29-aljahalat wa'atharuha fi euqud almueawadati, da/ eabdallah eali mahmud alsayfi, (al'urduni: dar alnafayisi, ta1, 1426hi= 2006mu).
30-hashiat 'iieanat altaalibin ealaa hali 'alfaz fatih almueayan lisharh qurat aleayn bimuhimaat aldiyn, lilealamat 'abi bakr almashhur bialsayid albakri bin alsayid muhamad shata aldimyati, (birut: dar alfikri, 1414hi= 1993m).
31-hashiat aljamal ealaa sharh almanhaj lisulayman bin eumar bin mansur aljamal al'azhari, (dar alfikri, t bidun).
32-hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabiri, limuhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqi, (dar alfikri, t bidun).
33-hashiat aibn eabdin, limuhamad 'amin bin eumar bin eabidin aldimashqi, ti: muhamad subhi halaaq waeamir husayn, (dar 'iihya' alturath alearabii, ta1, 1431h).
34-alhawy alkabir sharh mukhtasar almuzni, li'abi alhusayn eali bin muhamad bin habib almawardii albasari, ti: eali muhamad mueawad w eadil 'ahmad eabd almawjudi, (makat almukaramati: maktabat dar albazi, ta1, 1414hi= 1994mu).
35-hakum tuqadi eumulat alsamsarat ealaa mujarad almuzayadat fi albaye al'iiliktrunii fi alfiqh al'iislamii, du/ 'iibrahim bin eabdallah alsubayei, (alkuayt: majalat alsharieat waldirasat al'iislamiati, eadadi: 95, alsanat 28, muharam 1435h= disambir 2013mu).
36-alkhadamat alaistithmariat fi almasarif wa'ahkamuha fi alfiqh al'iislami(alsanadiq walwadayie alaistithmariata, du/ yusif bin eabdallah alshibili, (aldamam: dar aibn aljuzi, ta1, 1425hi= 2005mi).
37-aldurub shibinj (bie alsilae 'ilktrwnyaan ean alghayri)- dirasat fiqhiat, du/ salih bin eali alsaeud, (alriyad: majalat aljameiat alfiqhiat alsaeudiati, eadadi: 62, shawal- dhu alhajati, 1444h= 2023ma).
38-aldhakhirati, lishihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris alqarafi, ti: saeid 'aerab wakhrin, (birut: dar algharb al'iislami, ta1, 1994mi).
39-rudat altaalibin waeumdat almuftina, li'abi zakariaa yahyaa alnawawii, 'iishrafi: zuhayr alshaawish, (birut: almaktab al'iislamia, ta2, 1405hi= 1985ma).
40-zad almuead fi hady khayr aleabadi, limuhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb alshahir biaibn qiam aljawziati, t: shueayb al'arnawuwt waeabdalqadir al'arnawuwta, (birut: muasasat alrisalati, ta7, 1405hi= 1985mu).
41-sunan altirmidhi, limuhamad bin eisaa altirmadhi, ti: du/ bashaar eawad maerufi, (birut: dar algharb al'iislami, ta1, 1998mi).
42-sinan 'abi dawud, li'abi dawud salima bin al'asheath bin 'iishaq alsajistani, t: muhamad muhyi aldiyn eabdalhamid, (birut: almaktabat aleasriatu, t bidun).
43-sunan aldaar qatnay, lieali bin eumar aldaar qatni, ta: shueayb al'arnawuwta, (birut: muasasat alrisalati, ta1, 1424h).
44-alsunun alsughraa, li'abi eabdalrahman 'ahmad bin shueayb alnisayiyi, ta: eabdalfataah 'abi ghadata, (halaba: maktab almatbueat al'iislamiati, ta2, 1406h).
45-alsunan alkubraa, li'abi bakr 'ahmad bin alhusayn albayhaqi, ti: muhamad eabdalqadir eata, (birut: dar alkutub aleilmiati, ta3, 1424h).
46-sunan abn majah, li'abi eabdallh muhamad bin yazid alqizwini, t: shueayb al'arnawuwta, (birut: dar alrisalat alealamiati, ta1, 1430h).
47-sharh alkharshi ealaa mukhtasar khalil, li'abi eabdallah muhamad bin eabdallah bin eali alkharshi, (birut: dar sadir, t bidun).
48-sharh alsanat, li'abi alhusayn bin maseud alfaraa' albaghui, ta: shueayb al'arnawuwt wazuhayr alshaawish, (dimashqa: almaktab al'iislamia, ta2, 1403h).
49-alsharh alsaghir mae hashiat alsaawi, li'abi albarakat 'ahmad bin muhamad aldardir , matbue mae hashiat alsaawi waltaeliq alhawi, (al'iimarat alearabiat almutahidati: t eisaa albabi alhalabi washarkah).
50-alsharh alkabir ealaa mukhtasar khalil, li'abi albarakat 'ahmad bin muhamad aldirdir(mitbue bihamish hashiat aldasuqii), (birut: dar alfikr, t bidun).
51-alsharh alkabir mae al'iinsafi, li'abi alfaraj eabdalrahman bin qudamat almaqdisi, t: da/ eabdallh bin eabdalmuhsin alturki, (alriyad: dar ealam alkutub, t bidun, 1432hi= 2011mi).
52-shrah muntahaa al'iiradat, li'abi alsaeadat mansur bin yunis albuhuti, (dar alfikri, t bidun).
53-sahih albukhari, li'abi eabdallah muhamad bin 'iismaeil albukhari, ta: muhibu aldiyn alkhatiba, raqm kutubih wa'abwabihi: muhamad fuad eabdalbaqi, 'ashraf ealaa tabeihi: qusay muhibi aldiyn alkhatiba, (alqahirati: almatbaeat alsalafiati, ta1, 1400h).
54-sahih muslimin, li'abi alhusayn muslim bin alhajaaj alniysaburi, ti: muhamad fuaad eabdalbaqi, (birut: dar abn hazma, ta1, 1416hi= 1995ma).
55-aleinayat sharh alhidayati, li'akmal aldiyn muhamad bin muhamad bim mahmud albabirti, (birut: dar alkutub aleilmiati, t bidun).
56-eumdat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji, liaibn almulaqin eumar bin 'abi alhasan eali bin 'ahmad al'ansari alshaafieii, t: dar alfalah lilbahth aleilmii watahqiq altarathi, (qutir: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, t bidun, 1429hi= 2018mi).
57-algharr wa'atharuh fi aleuqud fi alfiqh al'iislamii - dirasat muqaranati, du/ alsidiyq muhamad al'amin aldarir, (birut: dar aljili, ta2, 1410hi= 1990mu).
58-fath albari bisharh sahih albukhari, lilhafiz 'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalani,
ta: muhibu aldiyn alkhatiba, raqm kutubih wa'abwabihi: muhamad fuaad eabdalbaqi, rajaeaha: qisay muhibi aldiyn alkhatiba, (alqahirata: dar alrayaan liltarathi, ta1, 1407hi= 1986ma).
59-alfatawaa alhindiat fi madhhab al'iimam al'aezam 'abi hanifat alnueman, lilshaykh nizam wajamaeat min eulama' alhindi, (birut: dar 'iihya' alturath alearabii, ta4, 1406hi= 1986mu).
60-alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawani, li'ahmad bin ghunaym alnnafrawy, (birut: dar alkutub aleilmiati, ta1, 1418h).
61-alqamus alfiqhiu lughat wastlahaan, saedi 'abujib, (dimashqa: dar alfikr, ta2, 1408hi= 1998ma).
62-alqamus almuhita, limajd aldiyn muhamad bin yaequb alfayruz abadi, (birut: muasasat alrisalati, ta2, 1407h=1987mi).
63-alqanun altijari, du/ tharwat eabd alrahimi, (alqahirata: dar alnahdat alearabiati, 1981ma).
64-alqimat alaiqtisadiat lilzaman fi almueamalat almaliat almueasirati, du/ muhamad mahmud aljamal, (qutir: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, ta1, 1430hi= 2009ma).
65-kashf alqinae ean tadmin alsinaei, lilhasan bin rahaal almaedani, ta: du/ muhamad 'abu al'ajfan, (tunus: aldaar altuwnusiat lilnashri, 1986ma).
66-kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei, lilealamat mansur bin yunis albuhuti, ta: lajnat mutakhasisat fi wizarat aleadl alsaeudiat, (alriyad: matbueat wizarat aleadli, ta1, 1421h).
67-lsan alearbi, limuhamad bin makram bin manzur al'iifriqiu, (dar almaearifi, t bidun).
68-lsan almizani, lilhafiz 'ahmad bin eali bin hajar aleasqalani, ta: dayirat almaearif alnizamiati, (birut: muasasat al'aelamii lilmatbueati, ta2, 1390h).
69-almubdie fi sharh almuqanaea, liburhan aldiyn 'iibrahim bin muhamad bin eabdallah bin muflih almaqdisi, (birut: almaktab al'iislamii, t bidun, 1402hi= 1982mi).
70-almabsuta, lishams al'ayimat muhamad bin 'ahmad bin 'abi bakr alsarukhisi, (birut: dar almaerifati, t bidun, 1409hi= 1989mi).
71-almutajarat bialhamish fi al'aswaq almaliat - dirasat fiqhiat tatbiqiatun, 'iiedadi: yasir bin 'iibrahim bin muhamad alkhudayri, (alriyad: dar kunuz 'iishbilya, ta1, 1438hi= 2017mi).
72-majmae aldamanati, li'abi muhamad bin ghanim bin muhamad albaghdadi, (dar alkitaab al'iislamii, t bidun).
73-majmue alfatawaa, lishaykh al'iislam 'ahmad bin taymiat alharani, jame watartiba: eabdalrahman bin muhamad bin qasim alnajdi wabnuh muhamadu, (alriyad: dar ealam alkutub, t bidun, 1412hi= 1991mi).
74-almajmue sharah almuhadhab li'abi zakaria muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii, mae altakmilat althaaniat limuhamad najib almutayei, (dar alfikr liltibaeati, t bidun).
75-makhatir alsamsarat waealaqatiha bialwisatat watahdid 'ujur alsimsar fi al'aswaq - dirasat fiqhiatu, du/ mahmud eabd alkarim 'iirshid, (al'urduni: dar alnafayis lilnashr waltawziei, ta1, 1436hi= 2015mu).
76-almukhtasar alfiqhii, li'abi eabdallah muhamad bin muhamad bin earafat altuwnisi, sahhah wanaqhah waealaq hawamshhu, du/ hafiz eabdalrahman muhamad khayr, (dbi: alfaruq, ta1, 1435hi= 2014ma).
77-msnid al'iimam 'ahmad, (birut: almaktab al'iislami, t bidun).
78-almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabir lilraafiei, li'ahmad bin muhamad bin eali alfiumi, (birut: almaktabat aleilmiati, t bidun).
79-musanaf abn 'abi shaybata, li'abi bakr bn 'abi shibata, (jdatu: dar alqiblati, ta1, 1427h).
80-musanaf eabdalrazaaqi, lieabdalrazaaq bin humam alsaneani, (birut: almaktab al'iislamia, ta2, 1403h).
81- matalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa, mustafaa alsuyuti alrahibani, (qutira: almaktab al'iislami, t bidun).
82-almutalae ealaa 'alfaz almuqanaei, li'abi eabdallah shams aldiyn muhamad bin 'abi alfath albaeli, (birut: almaktab al'iislamii, t bidun, 1401hi= 1981mi).
83-maealim alsanan, li'abi sulayman hamd bin muhamad bin 'iibrahim bin alkhataab albastii almaeruf bialkhatabi, (almatbaeat aleilmiati, ta1, 1351h).
84-almueamalat almaliat - 'asalat wamueasaratu, dibyan bin muhamad aldibyan, (ta2, 1434h).
85-maejam mustalahat alaiqtisad walmal wa'iidarat al'aemali, almuhami nabih ghatas, (birut: maktabat lubnan).
86-muejam maqayis allughati, li'abi alhusayn 'ahmad bin faris bin zakaria, ti: eabdalsalam muhamad harun, (dar alfikri, t bidun, 1399h).
87-almuejam alwasiti, qam bi'iikhrajihi: di/'iibrahim 'anis wakhrun, ('iistanbul: almaktabat al'iislamiati, t bidun).
88-almaeunat ealaa madhhab ealam almadinati, lilqadi 'abi muhamad eabdalwahaab bin eali bin nasr, ti: muhamad hasan alshaafieii, (birut: dar alkutub aleilmiati, ta1, 1418h).
89-almieyar almuearib waljamie almaghrib ean fatawaa eulama' 'iifriqiat wal'andalus walmaghribi, li'ahmad aibn yahyaa alwanshrisi, 'iishraf: du/ muhamad haji, (wizarat alshuwuwn al'iislamiat almaghribiati, t bidun, 1401h).
90-mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, limuhamad bin 'ahmad alshirbinii alkhatib, (alqahirati: matbaeat mustafaa albabi alhalbi, t bidun, 1377hi= 1958mi).
91-almighni, li'abi muhamad eabdalllh bin 'ahmad bin qadamat almaqdisi, t: da/ eabdallah alturkiu
wad/ebdalftah alhulu, (alqahirati: matbaeat hijar, ta1, 1410hi= 1990ma).
92-almumtie sharh almuqanaei, lizayn aldiyn almunjaa bin euthman altanukhii alhanbali, t: di/ eabdalmalik abn eabdallh bin dahiish, (birut: dar khadr, ta1, 1418hi= 1997ma).
93-almuntaqaa sharh almuta, li'abi alwalid sulayman bin khalaf altajibi, (alqahirati: dar alkitaab al'iislami, t bidun).
94-almanthur fi alqawaeid alfiqhiati, li'abi eabdallah badr aldiyn muhamad bin bhadir alzarkashi, t: du/ taysir fayiq 'ahmad mahmud, radieaha: da/ eabdalstar 'abu ghudat, (alkuayti: wizarat al'awqaf alkuaytiati, ta2, 1405h).
95-mnah aljalil sharh ealaa mukhtasar khalil, lilshaykh muhamad ealish almalki, (birut: dar alfikr, ta1, 1409hi= 1989ma).
96-almuta, lil'iimam malik bin 'ansa, ti: muhamad fuaad eabdalbaqi, (birut: dar 'iihya' alturath alearabii, t bidun, 1406hi= 1985mi).
97-nazariat alsamsarat watatbiqatuha aleasriat - dirasat fiqhiat mueasirati, di/ eabdalllh bin muhamad alhamaadii, (alriyad: maktabat alrishdi, ta1, 1433h).
98-alnihayat fi gharayb alhadith, limajd aldiyn almubarak muhamad aljazari almusili, ta: tahir alzaawi wamhmwd altanahi, (makat almukaramatu, dar albazi, t bidun).
99- nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji, lishams aldiyn muhamad bin 'ahmad alramli, (birut: dar alfikri, t al'akhirati, 1404hi= 1984ma).
100-nihayat altalab fi dirayat almadhhaba, li'iimam alharamayn eabdalmalik bin eabdallah aljuayni, ti: 'a.da/ eabdaleazim mahmud aldiyb, (jdatu: dar alminhaj lilnashr waltawziei, ta1, 1428hi= 2007mu).
101-alwisatat altijariat fi almueamalat almaliati, du/ eabdalrahman bin salih al'atrama, (alriyad: dar 'iishbilya, ta1, 1416h).
102-alwisatat almaliat fi aliaqtisad al'iislamii, du/ sami bin 'iibrahim alsuwaylama, (majalat jamieat almalik eabdialeaziza, aliaqtisad al'iislamiu, almujalad aleashira).
103-maqal bieunwani: daliluk alkamil ean durub shibinj wakayf tabda mashrue matjar Drop shipping ealaa mawqie: https://rowadbusiness.com/drop-shopping.html, tarikh alziyarat fi: 1/4/1445h.