المناظرة العقدية دراسة تداولية "مناظرة عبد الجبار الهمذانيّ (ت 415ه) لأبى إسحاق الإسفرايينيّ (ت418ه) في أفعال العباد أنموذجا

المؤلف

أستاذ العقيدة والفلسفة المساعد كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالإسكندرية

المستخلص

       لقد كانت المناظرات في البيئة الإسلامية سببًا قويا من أسباب تقدم العلوم وتطورها؛ لما تتميز به من منهج تفاعلى حوارى، يدفع صاحبه للبحث الجاد، وإعمال الفكر، والنظر فيما يقدمه الآخر، ومن هنا كانت المناظرات حلقة وصل بين العلماء في مختلف العلوم، ومن بينها علم الكلام الإسلامي الذي نال منها النصيب الأوفر؛ نظرا لطبيعة منهجه الذى يقوم على التواصل والتفاعل بين أطراف متعددة.
      وحيث إن المنهج التداولى آلية لتحليل النصوص، وآداة جادة وفعالة في الكشف عن أهدافها الرئيسة؛ فقد رأيت إبراز القيمة التداولية للمناظرة العقدية من خلال التطبيق العمليّ على المناظرة المختصرة التي أُجريت في القرن الرابع الهجريّ بين القاضي عبد الجبار الهمذانيّ(ت415ه) والأستاذ أبي إسحاق الإسفرايينيّ(ت 418ه) وقد مثل كل منهما رئيسا لفرقته الكلامية، ودارت المناظرة حول أفعال العباد، وما يتعلق بها من عموم إرادته –جل شأنه- وعلى الرغم من اختصارها، فإنها تحمل معانٍ ضمنية كثيرة، كشف عنها السياق العام للمناظرة، مما جعلها مجالاً ثريًا للتحليل التداولى، ويهدف البحث إلى كشف اللثام عن أبرز آليات التداولية في المناظرة الكلامية مبينا علاقتها بمصطلحات الدرس التداولى الحديث .

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • * الشيخ ابن أبي العز الحنفي (صدر الدين محمد بن علاء الدين عليّ بن محمد ) : شرح العقيدة الطحاوية ‘تحقيق الأستاذ أحمد شاكر، وزارة الشؤون الإسلامية، والأوقاف والدعوة والإرشاد، طبعة أولى ، سنة 1418 هـ
  • *ابن الأثير (ضياء الدين ): المثل السائر في أدب الكاتب والشاعر، تحقيق أحمد الحوفى، وبدوى طبانة، دار نهضة مصر بالقاهرة.
  • *ابن حبنكة الميدانى (الشيخ عبد الرحمن): ضوابط المعرفة وأصول الاستدلال والمناظرة ، دار القلم دمشق، ط4، سنة 1414ه-1993م
  • *ابن حجر العسقلانى : فتح البارى شرح صحيح البخارى ، ترقيم أ/محمد فؤاد عبد الباقى، تصحيحح/ أشرف محب الدين ، تعليق عبد العزيز عبد الله البيار، طبعة بيروت.
  • *ابن خلكان(أبو العباس شمس الدين أحمد بن محمد): وفيات الأعيان، تحقيق إحسان عباس، دار صادر بيروت، طبعة عام1900م.
  • *ابن سنان الخفاجى (أبو محمد عبد الله بن محمدبن سعيد):سر الفصاحة ، دار الكتب العلمية‘طبعة أولى ، سنة1402ه-1982م.
  • *ابن الصلاح: طبقات الفقهاء الشافعية، تحقيق محى الدين على نجيب، دار البشائر الإسلامية، بيروت ط1 سنة 1992 م
  • *ابن العماد العكرى الحنبلى (أبو الفلاح عبد الحى): شذرات الذهب في أخبار من ذهب ، دار الآفاق الجديدة بيروت.
  • * ابن قاضى شهبه: طبقات الشافعية، تحقيق الحافظ عبد العليم خان، دار النشر بيروت، ط1سنة 1407
  • *ابن كثير: البداية والنهاية دار الفكر ، 1407ه-1986م
  • *ابن كثير : طبقات الشافعيين تحقيق د/أحمد عمر هاشم، د/محمد زينهم عزب، مكتبة الثقافة1413ه-1993م
  • *ابن منظور: لسان العرب ، دار صادر بيروت، ط3سنة 1414ه
  • ابن الوردى المعرى الكندى: تاريخ ابن الوردى، دار الكتب العلمية ، بيروت ، لبنان، ط1 سنة 1417ه-1996م
  • *الأشعرى (الإمام أبو الحسن):كتاب اللمع في الرد على أهل الزيغ والبدع ، تقديم وتعليق د/حمودة غرابة ، مطبعة مصر، دار العلوم الأزهرية بدون تاريخ.
  • *الأصفهانى (أبو القاسم الحسين بن محمد المعروف بالراغب): محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء، دار الأرقم بن أبي الأرقم ، بيروت، ط1سنة 1420 هـ.
  • *الآمدى (عبد الوهاب بن الحسين): شرح الرسالة الولدية ، تحقيق الشيخ عبد الحميد هاشم العيساوى، دار النور المبين بالأردن، ط1 سنة 2014م.
  • الآمدى (الإمام أبو الحسن سيد الدين علي بن أبي علي بن محمد بن سالم الثعلبي ):الإحكام في أصول الأحكام، تحقيق عبد الرازق عفيفى ، المكتبة الإسلامية ، بيروت دمشق، لبنان.
  • *الآمدي :غاية المرام في علم الكلام ، تحقيق حسن محمود عبد اللطيف، المجلس الأعلى للشئون الإسلامية ، القاهرة.
  • *بدوى طبانة (الدكتور): الصاحب ابن عباد الوزير الأديب العالم ، مطبعة مصر بالقاهرة ه/1963م
  • *البراك( الشيخ عبد الرحمن بن ناصر ):شرح القصيدة الدالية لأبى الخطاب محفوظ بن أحمد بن حسن الكلواذانى ، اعتنى به ياسر بن سعد بن بدر، دار ابن الجوزى ط1 سنة 1430ه-2009م
  • بلانشيه (فيليب ): التداولية من أوستين إلى غوفمان ، ترجمة صابر الحباشة، دار الحور بسوريا ط1 سنة 2007م.
  • *بول (جورج ):التداولية ، ترجمة د/قصى العتابى، الدار العربية للعلوم بيروت، ط1، سنة1431ه-2010م .
  • *الجوينى (الإمام أبو المعالى عبد الملك): لمع الأدلة في قواعد عقائد أهل السنة والجماعة ، تحقيق د/ فوقية حسين محمود، عالم الكتب – لبنان ط2 سنة 1407هـ - 1987م.
  • *الجناجيُ (الدكتور حسن بن إسماعيل بن حسن بن عبد الرازق) :البلاغة الصافية في المعاني والبيان والبديع ، المكتبة الأزهرية للتراث، القاهرة، طبعة 2006 م
  • *حامد عونى: المنهاج الواضح في البلاغة، المكتبة الأزهرية.

* الحموى ( شهاب الدين أبو عبد الله ياقوت بن عبد الله): معجم البلدان ، دار صادر بيروت ، ط2 سنة 1995م.

  • *الخطيب البغدادى : تاريخ بغداد ، تحقيق مصطفى عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية بيروت، ط1 سنة 1417ه
  • *خليفة بوجادى: في اللسانيات التداولية مع محاولة تأصيلية في الدرس العربى القديم، بيت الحكمة للنشر والتوزيع ، العلمة بالجزائر ط2 سنة 2012م.
  • *دايك (فون أ. فان ): علم النص مدخل متداخل الاختصاصات ، ترجمة د/سعيد حسن بحيرى دار القاهرة للكتاب بمصر ط1 سنة 1421ه-2001م.
  • *الدسوقى (الشيخ محمد بن عرفة بن أحمد ):حاشية على شرح أم البراهين للشيخ السنوسى ، وبالهامش شرح أم البراهين ، طبعة الحلبى بمصر، طبعة أخيرة سنة 1358ه-1939م.
  • *الذهبى (الإمام شمس الدين):سير أعلام النبلاء ، تحقيق مجموعة من المحققين بإشراف شعيب الأرناؤوط، مؤسسة الرسالة ط3، سنة1405ه-1985م
  • *الرازى ( أبوعبد الله محمد بن أبى بكر بن عبد القادر): مختار الصحاح ، تحقيق:يوسف الشيخ محمد ، المكتبة العصرية، الدار النموذجية بيروت، صيدا، ط5 سنة1420ه-1999م.
  • *زادة(الشيخ طاش كبرى): رسالة الآداب في علم آداب البحث والمناظرة تحقيق حايف النبهان، دار الظاهرية بالكويت ط1، سنة 1433ه-2012م.
  • *الزبيدى: تاج العروس من جواهر القاموس ، تحقيق مجموعة من المحققين ، ط دار الهداية بدون تاريخ.
  • *السبكى: طبقات الشافعية ، تحقيق د/محمود محمد الطناجى، د/عبدالفتاح محمد الحلو طبعة الهجر ، ط2 سنة1413ه.
  • *السفارينى: لوامع الأنوار البهية ، وسواطع الأنوار الأسرية لشرح الدرة المضية في عقد الفرقة المرضية، مؤسسة الخافضين بدمشق، ط2سنة 1402ه-1982م.
  • *السكونى (أبو على عمر) : عيون المناظرات تحقيق سعد غراب، منشورات الجامعة التونسية، 1976م
  • *سلمى شويط: التقاطع المعرفى بين التداولية وعلم الكلام-فن المناظرة أنموذجا، مجلة المعيار، مجلد25عدد53سنة2021م
  • *سنوسى سامى (الدكتور): سؤال تجديد علم الكلام سؤال مسؤول مجلة العقيدة العدد24 لذى القعدة 1443ه-2022م
  • *الشنقيطى (الشيخ محمد الأمين ): أضواء البيان في إيضاح القرآن بالقرآن دار الفكر بيروت، لبنان 1415ه-1995م.
  • *الشنقيطى (الشيخ محمد الأمين ):آداب البحث والمناظرة ، مكتبة ابن تيمية بالقاهرة، مكتبة العلم بجدة.
  • *طه عبد الرحمن ( الدكتور) :تجديد المنهج في تقويم التراث ، المركز الثقافي العربى بالرباط، المغرب، الطبعة الثانية.
  • *طه عبد الرحمن : اللسان والميزان أو التكوثر العقلى ، المركز الثقافي العربى ، بيروت، ط1 سنة1998م.
  • *طه عبد الرحمن : في أصول الحوار وتجديد علم الكلام، المركز الثقافي العربى بالمغرب، ط2، سنة200م.
  • *الصفدى : لوافى بالوفيات ، تحقيق أحمد الأرناؤوط، وتركى مصطفى، دار إحياء التراث ، بيروت1420ه-2000.
  • *ظافر الشهرى: استراتيجيات الخطاب، مقارنة لغوية تداولية، دار الكتاب الجديدة، بيروت، لبنان، ط1 سنة2004م.
  • *عبد الجبار(القاضي):شرح الأصول الخمسة ، تعليق أحمد بن الحسين بن أبى هاشم، تحقيق د/عبدالكريم عثمان ، مكتبة وهبه بالقاهرة ط2سنة1408 ه-1988م.
  • *عبد الجبار(القاضي): المغنى في أبواب التوحيد والعدل، تحقيق الدكتور محمود محمد قاسم، مراجعة الدكتور إبراهيم مدكور، إشراف الدكتور طه حسين.
  • *عبد الستار الراوى ( الدكتور ):العقل والحرية دراسة في فكر القاضي عبد الجبار المعتزلى ، المؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت ط1، سنة1400ه-1980م.
  • *عبد السلام المالكى (الشيخ) : إتحاف المريد على جوهرة التوحيد ، ومعه حاشية محمد بن محمد الأمير على شرح عبدالسلام المالكى لجوهرة التوحيد للإمام اللقانى ، مطبعة البابى الحلبى بمصر، الطبعة الأخيرة سنة1368ه-1948م
  • *عبد العزيز عبد المعطى عرفة( الدكتور):من بلاغة النظم العربى (دراسة تحليلية لمسائل علم المعانى) ، عالم الكتب ، بيروت، ط2، سنة 1405ه-1984م.
  • *عبد الهادى بن ظافر الشهرى(الدكتور): استراتيجيات الخطاب (مقاربة لغوية تداولية) دار الكتاب الجديد بيروت ، لبنان، ط1 سنة 2004  
  • *عبد اللطيف عادل: بلاغة الإقناع في المناظرة ، منشورات الاختلاف بالجزائر، ط1، سنة1434ه-2013م.
  • *العياشى أدراوى : الاستلزام الحوارى في التداول اللسانى، دار الأمان بالرباط ، ط1 سنة 1432ه-2011م.
  • *القزويني (العلامة أبو المعالي، جلال الدين):الإيضاح في علوم البلاغة ، تحقيق محمد عبد المنعم خفاجي، دار الجيل، بيروت، ط3
  • *القوصى (الدكتور محمد عبد الفضيل): هوامش على العقيدة النظامية لإمام الحرمين الجوينى ، مجمع البحوث الإسلامية، 1442ه-2021م.
  • *الماتريدى(الإمام أبومنصور: التوحيد ، تحقيق د/فتح الله خليف، دار الجامعات المصرية – الإسكندرية
  • *محمد سويرتى: اللغة ودلالتها تقريب تداولى للمصطلح البلاغى ، مجلة عالم الفكر، العدد3، يناير سنة2000م
  • *محمد محى الدين عبد الحميد: الشيخ: رسالة الآداب في علم آداب البحث والمناظرة ، لسان العربى,ط2 بدون تاريخ.
  • * محمود أحمد نحلة: الدكتور : آفاق جديدة في البحث اللغوى المعاصر ، دار المعرفة الجامعية بالإسكندرية 2002م.
  • *المرتضى المهدى( أحمد بن يحى): طبقات المعتزلة ، تحقيق سوسنة ديفلد فلزر، مكتبة الحياة بيروت سنة 1380ه-1961م.
  • *مسعود صحراوى( الدكتور):التداولية عند العلماء العرب(دراسة تداولية لظاهرة الأفعال الكلامية في التراث اللسانى العربى) دار الطليعة ، بيروت ط1 سنة2005 م
  • *المنفلوطى (العلامة مصطفى لطفي بن محمد لطفي بن محمد حسن): النظرات ، دار الآفاق الجديدة، ط1 سنة1402 هـ- 1982ﷴ
  • *نعمان بوقرة :الخطاب الأدبى ورهانات التأويل، قراءات نصية تداولية حجاجية ، دار عالم الكتب الحديث، إربد، الأردن ، ط1 سنة 2021م.
  • *نوارى سعود أبو زيد: (الدكتور) المنهج التداولى في مقاربة الخطاب، المفهوم، والمبادئ، والحدود مجلة فصول، مصر، العدد 77 لعام 2010.
  • *الهاشمى (العلامة أحمد بن إبراهيم بن مصطفى ) : جواهر البلاغة في المعانى والبيان والبديع تدقيق د/ يوسف الصميلى ، المكتبة العصرية، بيروت.

 

 

 

 

 

 

 

References :1-     * alshaykh aibn 'abi aleizi alhanafiu (sadar aldiyn muhamad bin eala' aldiyn ely bin muhamad ) : sharh aleaqidat altuhawia 'tahqiq al'ustadh 'ahmad shakir, wizarat alshuwuwn al'iislamiati, wal'awqaf waldaewat wal'iirshadi, tabeat 'uwlaa , sanat 1418 hu2-     *abn al'uthir (dya' aldiyn ): almathal alsaayir fi 'adab alkatib walshaaeiri, tahqiq 'ahmad alhufaa, wabaduaa tabaanata, dar nahdat misr bialqahirati.3-     *abin habankat almidanaa(alshaykh eabd alrahman): dawabit almaerifat wa'usul aliastidlal walmunazarat , dar alqalam dimashqa, ta4,sanat 1414h-1993m4-     *abin hajar aleasqalanaa : fatah albaraa sharh sahih albukharaa , tarqim 'a/muhamad fuad eabd albaqaa,tashihh/'ashraf muhibu aldiyn , taeliq eabd aleaziz eabd allah albiar,tabeat bayrut.5-     *abin khalkan(abu aleabaas shams aldiyn 'ahmad bin muhamad): wafayat al'aeyan, tahqiq 'iihsan eabaas,dar sadir bayrut, tabeat eam1900m.6- * Ibn Sinan Al-Khafaji (Abu Muhammad Abdullah bin Muhammad bin Saeed): The Secret of Eloquence, Dar Al-Kutub Al-Ilmiyyah, first edition, in the year 1402 AH-1982 AD.7- * Ibn al-Salah: Tabaqat al-Shafi’i jurists, investigation by Mohy al-Din Ali Najeeb, Dar al-Bashaer al-Islamiyyah, Beirut, 1st edition, 1992 AD.8- * Ibn al-Imad al-Ekri al-Hanbali (Abu al-Falah Abd al-Hay): Golden nuggets in Akhbar min Dahab, Dar Al-Afaq Al-Jadidah, Beirut.9- * Ibn Qadi Shahba: Tabaqat Al-Shafi’i, investigated by Al-Hafiz Abdul-Aleem Khan, Publishing House, Beirut, 1st edition, 140710- * Ibn Kathir: The Beginning and the End, Dar Al-Fikr, 1407 AH-1986 AD11- * Ibn Katheer: Tabaqat Al-Shafi’is, investigated by Dr. Ahmed Omar Hashim, Dr. Muhammad Zeinhum Azab, Al Thaqafa Library 1413 AH - 1993 AD12- * Ibn Manzoor: Lisan Al-Arab, Dar Sader, Beirut, 3rd edition, 1414 AH13-   abn alwardaa almaeraa alkandaa: tarikh abn alwardaa, dar alkutub aleilmiat ,birut ,libnan,ta1 sanat 1417h-1996m14-   *al'asheuraa(al'iimam 'abu alhasan):ktab allamae fi alradi ealaa 'ahl alziygh walbidae ,taqdim wataeliq di/hmudat gharabat , matbaeat masra, dar aleulum al'azhariat bidun tarikhi.15-   *al'asfuhanaa(abu alqasim alhusayn bin muhamad almaeruf bialraaghibi): muhadarat al'udaba' wamuhawarat alshueara' walbuligha'a,dar al'arqam bin 'abi al'arqam ,birut, ta1sanat 1420 hi.16-   *alamdaa(eabd alwahaab bin alhusayn): sharh alrisalat alwaladiat , tahqiq alshaykh eabd alhamid hashim aleisawaa, dar alnuwr almubayn bial'urduni, ta1 sanat 2014m.17-   alamdaa (al'iimam 'abu alhasan sayid aldiyn eali bin 'abi eali bin muhamad bin salim althaelabi ):al'iihkam fi 'usul al'ahkami, tahqiq eabd alraaziq eafifaa , almaktabat al'iislamiat , bayrut dimashqa, lubnan.18-   *alamdi :ghayat almaram fi eilm alkalam , tahqiq hasan mahmud eabd allatifi, almajlis al'aelaa lilshuyuwn al'iislamiat , alqahira.19-   *bduaa tabaanatu(aldukturu): alsaahib abn eabaad alwazir al'adib alealam , matbaeat misr bialqahira20-   *albrak( alshaykh eabd alrahman bin nasir ):sharah alqasidat aldaaliat li'abaa alkhitab mahfuz bin 'ahmad bin hasan alkulwadhanaa ,aietanaa bih yasir bin saed bin bidir,dar aibn aljawzaa ta1 sanatan 1430h-2009m21-   blanshih(filib ): altadawuliat min 'uwstin 'iilaa ghufman ,tarjamat sabir alhabasht,dar alhur bisuria ta1 sanat 2007m.22-   *bul(jurj ):altadawuliat ,tarjamat da/qsaa aleitabaa,aldaar alearabiat lileulum birut,ta1,sanat1431h-2010m .23-   *aljuynaa(al'iimam 'abu almaeala eabd almalik): lamae al'adilat fi qawaeid eaqayid 'ahl alsunat waljamaeat , tahqiq du/ fawqiat husayn mahmud, ealam alkutub - lubnan ta2 sanat 1407h - 1987m.24-   *aljnajyu(aldktwr hasan bin 'iismaeil bin hasan bin eabd alraaziqi) :albalaghat alsaafiat fi almaeani walbayan walbadie ,almaktabat al'azhariat liltarathi, alqahirati, tabeat 2006 m25-   *hamid eunaa: alminhaj alwadih fi albalaghati,almaktabat al'azhariati.* alhamwaa ( shihab aldiyn 'abu eabd allah yaqut bin eabd allah): muejam albuldan , dar sadir bayrut ,ta2 sanat 1995m.26-   *alkhatib albaghdadaa : tarikh baghdad , tahqiq mustafaa eabd alqadir eata,dar alkutub aleilmiat bayrut, ta1 sanatan 1417h27-   *khalifat bujadaa: fi allisaniaat altadawuliat mae muhawalat tasiliat fi aldars alearbaa alqadimi, bayt alhikmat lilnashr waltawzie ,alealamat bialjazayir ta2 sanati2012mhmd28-   *dayik (fun 'a. fan ): eilm alnasi madkhal mutadakhil alaikhtisasat , tarjamat da/saeid hasan bahiraa dar alqahirat lilkitab bimisr tu1 sanat 1421h-2001m.29-   *aldusuqaa (alshaykh muhamad bin earfat bin 'ahmad ):hashiat ealaa sharh 'umi albarahin lilshaykh alsanusaa , wabialhamish sharh 'umi albarahin ,tabeat alhalbaa bimasri, tabeat 'akhirat sanat 1358h-1939m.30-   *aldhahbaa(al'iimam shams aldiyni):sir 'aelam alnubala' ,tahqiq majmueat min almuhaqiqin bi'iishraf shueayb al'arnawuwt,muasasat alrisalat ta3,sanata1405h-1985m31-   *alraazaa( 'abueabd allah muhamad bin 'abaa bikr bin eabd alqadir): mukhtar alsihah ,tahqiqi:yusif alshaykh muhamad ,almaktabat aleasriati,aldaar alnamudhajiat bayruta,sida,ti5 sanata1420h-1999m.32-   *zadatu(alshaykh tash kubraa): risalat aladab fi eilam adab albahth walmunazarat tahqiq hayif alnabahan, dar alzaahiriat bialkuayt ta1,sanat 1433h-2012m.33-   *alzbaydaa: taj alearus min jawahir alqamus ,tahqiq majmueat min almuhaqiqin ,ta dar alhidayat bidun tarikhi.34-   *alsubkaa: tabaqat alshaafieiat , tahqiq da/mahmud muhamad altanajaa,d/eabd alfataah muhamad alhulw tabeat alhajr , ta2 sanati1413h.35-   *alsafarinaa: liwamie al'anwar albahiat ,wasawatie al'anwar al'usariat lisharh aldurat almadiat fi eaqd alfirqat almaradiati, muasasat alkhafidin bidimashq,ta2sanat 1402h-1982m.36-   *alskuni(abu ealaa eumr) : euyun almunazarat tahqiq saed ghrab,minshurat aljamieat altuwnusiati,1976m36-   *salmaa shwyt: altaqatue almuearfaa bayn altadawuliat waeilm alkalami-fin almunazirat 'unmudhaja, majalat almieyari, mujaladi25eidad53sanat2021m37-   *sanusaa samaa(aldukturu): sual tajdid eilm alkalam suaal maswuwl majalat aleaqidat aleudadu24 ladhaa alqaedat 1443h-2022m38-   *alshanqitaa(alshaykh muhamad al'amin ):'adwa'alibayan fi 'iidah alquran bialquran dar alfikr bayrut,lubnan 1415h-1995m.39-   *alshanqitaa(alshaykh muhamad al'amin ):adab albahth walmunazarat ,maktabat abn taymiat bialqahirati,maktabat aleilm bijidatin.
40-            *tah eabd alrahman ( aldukturu) :tajdid almanhaj fi taqwim alturath ,almarkaz althaqafii alearbaa bialribati, almaghribi, altabeat althaaniati.41-   *tah eabd alrahman : allisan walmizan 'aw altakawthur aleaqlaa , almarkaz althaqafiu alearbaa ,biruta,ta1 sanatu1998m.42-   *tah eabd alrahman : fi 'usul alhiwar watajdid eilm alkalami, almarkaz althaqafia alearbaa bialmaghribi,ta2,sanati200m.43-   *alsafdaa : liwafaa balwafyat , tahqiq 'ahmad al'arnawuwta, waturkaa mustafaa,dar 'iihya' alturath ,birut1420h-2000.44-   *zafir alshahraa: astiratijiaat alkhatabi,mqaranat lughawiat tadawuliatun, dar alkitaab aljadidati,birut,libnan,ta1 sanati2004m.45-   *eabd aljabar(alqadi):sharah al'usul alkhamsat ,taeliq 'ahmad bin alhusayn bin 'abaa hashim,tahiqiq di/eabdalkarim euthman ,maktabat wahabih bialqahirat ta2sanatu1408 ha-1988m.46-   *eabd aljabar(alqadi): almughanaa fi 'abwab altawhid waleadli, tahqiq alduktur mahmud muhamad qasim,murajaeat alduktur 'iibrahim madkur,'iishraf alduktur tah husayn.47-   *eabd alsataar alraawaa( alduktur ):aleaql walhuriyat dirasat fi fikr alqadi eabd aljabaar almuetazilaa ,almuasasat alearabiat lildirasat walnashri,bayrut ta1,sanati1400h-1980m.48-   *eabd alsalam almalkaa(alshaykhu) : 'iithaf almurid ealaa jawharat altawhid ,wamieh hashiat muhamad bin muhamad al'amir ealaa sharh eabdalsalam almalkaa lijawharat altawhid lil'iimam alliqanaa ,matabaeat albabaa alhalbaa bimasr, altabeat al'akhirat sanatu1368h-1948m49-   *eabd aleaziz eabd almuetaa earfata( aldukturu):min balaghat alnuzum alearbaa (dirasat tahliliat limasayil eilm almueanaa) ,ealam alkutub ,biruta,ta2,sanat 1405h-1984m.50-   *eabd alhada bin zafir alshahraa(aldukturu): astiratijiaat alkhitab (muqarabat lughawiat tadawuliatun) dar alkitab aljadid bayrut , lubnan, ta1 sanat 200451-   *eabd allatif eadil: balaghat al'iiqnae fi almunazarat , manshurat aliakhtilaf bialjazayir, ta1,sanati1434h-2013m.52-   *aleiaashaa 'adrawaa : alaistilzam alhawaraa fi altadawul allisanaa, dar al'aman bialribat , ta1 sanat 1432h-2011m.53-   *alqazwini (alealamat 'abu almaeali, jalal aldiyn):al'iidah fi eulum albalaghat , tahqiq muhamad eabd almuneim khafaji, dar aljili, birut,ti354-   *alqusaa(alduktur muhamad eabd alfadila): hawamish ealaa aleaqidat alnizamiatili'iimam alharamayn aljuaynaa ,majamae albuhuth al'iislamiati,1442h-2021m.55-   *almatiridaa(al'iimam 'abumansur: altawhid , tahqiq da/fath allah khalif, dar aljamieat almisriat - al'iiskandaria56-   *muhamad suirtaa: allughat wadalalatuha taqrib tadawulaa lilmustalah albalaghaa ,majalat ealam alfikri, aleuddi3,ynayir sanatan2000m57-   *muhamad mahaa aldiyn eabd alhamid: alshaykh: risalat aladab fi eilam adab albahth walmunazarat , lisan alearbaa,ta2 bidun tarikhi.58-   * mahmud 'ahmad nahlat: alduktur : afaq jadidat fi albahth allaghiwaa almueasir , dar almaerifat aljamieiat bial'iiskandariat 2002m.59-   *almurtadaa almahdaa( 'ahmad bin yahaa): tabaqat almuetazilat ,tahqiq sawsanat diflid filzar,maktabat alhayaat bayrut sanat 1380h-1961m.60-   *maseud sahrawaa( aldukturu):altadawuliat eind aleulama' alearbi(dirasat tadawuliat lizahirat al'afeal alkalamiat fi alturath allisanaa alearbaa) dar altalieat ,bayrut ta1 sanati2005 m61-   *almunfalutaa (alealamat mustafaa latfi bin muhamad lutfi bin muhamad hasan): alnazarat , dar alafaq aljadidati,ta1 sanati1402 ha- 1982mhmd62-   *naeman buqrat :alkhitab al'adbaa warihanat altaawili, qira'at nasiyat tadawuliat hajajiat , dar ealam alkutub alhadithi, 'iiribidu, al'urduni ,ta1 sanat 2021m.63-   *nuaraa sueud 'abu zid:(alduktur)almanhaj altadawlaa fi muqarabat alkhitabi,almafhumi, walmabadii, walhudud majalat fusuli, masr,aleadad 77 lieam 2010.64-   *alhashimaa (alealaamat 'ahmad bin 'iibrahim bin mustafaa ) : jawahir albalaghat fi almueanaa walbayan walbadie tadqiq di/yusif alsamilaa ,almaktabat aleasriat ,birut.