الفوائتُ المُعجَمِيةُ القَطْعية في تُراث صاعد البغداديّ

المؤلف

وزارة التعليم، المملكة العربية السعودية

المستخلص

الملخص:  
يهدف هذا البحث إلى تناول الفوائت المعجمية القَطْعية التي انفرد بها صاعد البغدادي، وتشكل ظاهرة بارزة في تراثه؛ فهي مجموعة من الفوائت القطعية، سواءٌ أكانت ألفاظًا أم دلالة، ممَّا فات معاجم الألفاظ العربية القديمة، أوردها صاعد ضمن شرْحِه شِعْر شاعرٍ من عصور الاحتجاج، أو نَصٍّ للغويٍّ في زمن الفصاحة.
وقد تنوعت الفوائت القطعيةُ في تراث صاعد البغدادي بين فوائت لفظية، وفوائت دلالية. أمَّا فوائت الألفاظ: فهي أنْ يكون اللَّفظ في نصٍّ قديم زمن الفصاحة، وأخلَّت المعاجم بذِكْرِه. وأمَّا عن فوائت الدَّلالة: فهي دلالةٌ، خلت منها المعاجمُ لِلَفْظٍ مُستعملٍ بدلالاتٍ أُخر. وبناءً على هذا جاء هذا البحث في مقدمةٍ وتمهيد ومبحثين وخاتمةٍ وقائمةٍ بالمصادر والمراجع. وكان من أهمِّ نتائجه التوصُّل إلى إيراد صاعد عددًا من فوائت الألفاظ، وفوائت الدلالة في تراثه، وقد اُستخدِم بعضها في كتب التراث. ووجود مجموعة من الألفاظ في تراث صاعد أخلّت المعاجم بذكرها، وقد تنوعت بين فوائت لفظية، وفوائت دلالية، واستُخدِم بعضها في كتب التراث. وورد في تراث صاعد عددٌ من فوائت الألفاظ استُعملت في مصدر من مصادر التراث المتنوعة كدواوين الشعراء، في زمن الفصاحة، ولم تُذكر في معاجم اللغة.
 

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


alkutub almatbueatu:
1.    al'aealami, khayr aldiyn bin mahmud bin muhamad bin ealiin bin faris, alziriklii aldimashqi, dar aleilm lilmalayini, ta15, 2002mi.
2.    taj alearus min jawahir alqamus, muhamad bin muhamad bin eabd alrazaaq alhusayni, 'abu alfayd almulaqab bimurtadaa alzubaydi, tahqiq majmueat min almualifina, dar alhidaya
3.    altakmilat waldhayl walsilat likitab taj allughat wasihah alearabiat, alhasan bin muhamad bin alhasan alsaghaani, haqaqahu: eabd alealim altahawi, wa'iibrahim 'iismaeil al'abyari, wamuhamad 'abu alfadl 'iibrahim, matbaeat dar alkutub, alqahirati, ta1, 1970m.
4.    altalkhis fi maerifat 'asma' al'ashya'i, 'abu hilal alhasan bin sahl bin saeid bin yahyaa bin mihran aleaskari, tahqiqa: eizat hasan, dar tilas lildirasat waltarjamat walnashri, dimashqa, ta2, 1996m.
5.    tahadhib allughati, muhamad bin 'ahmad al'azharii alhurawi, 'abu mansur, tahqiqu: muhamad eawad mureib, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, ta1, 2001m.
6.    jadhwat almuqtabas fi dhikr walat al'andalsi, muhamad bin fatuh bin eabd allah al'azdii alhumaydii, aldaar almisriat liltaalif walnashri, alqahirati, 1966m.
7.    jamharat allughati, abn durayd 'abu bakr muhamad bin alhasan al'azdii albasriu, dar sadir bayrut, 1431h, 2010m.
8.    hyat alhayawan alkubraa, muhamad bin musaa bin eisaa bin ealii alddumiry, 'abu albaqa', kamal aldiyn alshaafieii, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta2, 1424h
9.    alhayawani, eamriw bn bahr bn mahbub alkinani, 'abu euthman alshahir bialjahiz, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta2, 1424h.
10.  diwan alhidhliiyna, alshueara' alhidhliayna, tahqiqu: 'ahmad alzayna, mahmud 'abu alwafa, dar alkutub almisriati, 1385h, 1965m.
11.  alsahahi, 'iismaeil bin hamaad aljawharii, aetanaa bihi: khalil mamun shiha, dar almaerifati, bayrut, ta1, 1426h, 2005m
12.  aleaqad alfirid, 'abu eumar shihab aldiyn 'ahmad bin muhamad bin eabd rabih bin habib bin hudir bin salim almaeruf biaibn eabd rabih al'andalsi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1404h.
13.  aleayn, alkhalil bin 'ahmadu, 'abu eabd alrahman alkhalil bin 'ahmad bin eamrw bin tamim alfarahidi albasarii, tahqiqu: mahdi almakhzumi, 'iibrahim alsaamaraayiy, dar wamaktabat alhilal.
14.  gharib alhadithi, 'abu eubayd alqasim bin salam bin eabd allah alharawi albaghdadyi, tahqiqu: muhamad eabd almueid khan, matbaeat dayirat almaearif aleuthmaniati, haydar abad, aldakn, ta1, 1384h, 1964m.
15.  alfususi, li'abi aleala' saeid bin alhasan alrabeii albaghdadii, tahqiqu: eabd alwahaab altaazi, 1413h, 1993m.
16.  fwayit almaeajim alfawayit alqateiat walfawayit alzaniatu, eabd alrazaaq alsaaeidi, aldaar aleasriatu, jidat, ta1, 1437h, 2016m.
17.  fid alqadir sharh aljamie alsaghira, zayn aldiyn muhamad almadeui baeabd alrawuwf bin taj alearifin bin eali bin zayn aleabidin alhadaadii almanawi, almaktabat altijariat alkubraa, masr, ta1, 1356h.
18.  alqamus almuhiti, majd aldiyn muhamad bin yaequb alfayruz abadi, rutabah wawathiqahu: khalil mamun shiha, dar almaerifati, bayrut, ta1, 1429h, 2005m.
19.  alqanun fi altib, alhusayn bin eabd allah bin sina, 'abu eulay, tahqiqu: muhamad 'amin aldanawi, dar alkutub aleilmiati, 1420h, 1999m.
20.  lisan alearbi, li'abi alfadl jamal aldiyn muhamad bin makram bin manzur al'afriqiu almisriu, dar sadir birut, ta8, 2014m.
21.  lsan almizani, 'abu alfadl 'ahmad bin eali bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalani, tahqiqu: dayirat almaearif alnizamiati, alhinda, muasasat al'aelami lilmatbueati, bayrut, ta2, 1390h, 1971m.
22.  mujmal allughati, 'abu alhusayn 'ahmad bin faris bin zakariaa alqazwini, tahqiqu: zuhayr eabd almuhsin sultan, muasasat alrisalat bayrut, ta2, 1406h, 1986m.
23.  almuhkam walmuhit al'aezamu, li'abi alhasan ealii bin 'iismaeil bin sayidih almarsi, tahqiqu: eabd alhamid hindawi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, ta1, 1421h, 2000m.
24.  almuhit fi allughati, 'iismaeil bin eabaad bin aleabaas, 'abu alqasim altaaliqani, almashhur bialsaahib bin eabadi, ealim alkutab, birut, lubnan, ta1, 1414h, 1994m.
25.  maejam albildan, 'abu eabd allah yaqut bin eabd allh alruwmi alhamwy, dar sadir bayrut, ta2, 1995m.
26.  alwafi balufyat, salah aldiyn khalil bin 'aybik bin eabd allah alsafadii, tahqiqu: 'ahmad al'arnawuwt waturki mustafaa, dar 'iihya' altarathi, bayrut, 1420h, 2000m.
alsuhuf walmajalaati:
1.    almustadrik ealaa muejamatina, khalil bunyan alhsswn, majalat adab almustansiriat, baghdad, e (15),1987m
2.    kunnash euyun alnusus fi kitab alfususi, muhamad aldaali, majalat majmae allughat alearabiat bidimashaqa, maj (75), j (1), 1420h, 2000m.
3.     alqadaya alnaqdiat alkubraa fi kitab alfusus lisaeid al'andalsi, muhamad diab ghzzawy, majalat al'umat al'iislamiati, e (183), j (16).