المسائل الفقهية المتعلقة بوقت الضحى

المؤلف

أستاذ الفقه المشارك عضو هيئة التدريس بالجامعة الإسلامية

المستخلص

الملخص:
هذا البحث اعتنى بيان أحكام وقت الضحى في الصلاة وغيرها ففي الصلاة ذكرت اثنتي عشرة مسألة تعلقت بوقت صلاة الجمعة، ووقت الاغتسال لها، وابتداء ساعات الرواح لها، وصلاة الضحى أداءً وقضاءً لها، وللوتر، ووقت العيدين،  وقضاء بعض السنن في هذا الوقت، وأما في غير الصلاة فكانت مسائله في حكم قضاء زكاة الفطر فيه، والدفع من مزدلفة، ووقت رمي جمرة العقبة يوم العيد ، ووقت الأضحية، وقضاء أذكار الصباح ضحى، والقيلولة.
وقد جاء البحث في مقدمة، وتمهيد، ومبحثين، وخاتمة، أما المقدمة: فقد اشتملت على أسباب اختيار الموضوع، وأسباب اختياره، والدراسات السابقة، وخطة البحث، ومنهجه، وأما التمهيد: ففيه بيان معنى الضحى، وعناية الشريعة بوقت الضحى، وجاء المبحث الأول: في المسائل الفقهية المتعلقة بوقت الضحى في الصلاة، والمبحث الثاني: في المسائل الفقهية المتعلقة بوقت الضحى في غير الصلاة.
وأما الخاتمة: فقد اشتملت على أهم النتائج ومنها: عناية الشريعة بوقت الضحى، وجواز أداء صلاة الجمعة ضَحى قبل الزوال، وأن ابتداء وقت غسل الجمعة من فجر يوم الجمعة، وجواز إنشاء السفر ضحى الجمعة قبل الزوال، ومشروعية قضاء صلاة العيد فيما إذا لم يأتهم علم بهلال العيد إلا بعد الزوال، وابتداء وقت إباحة النافلة وخروج وقت النهي بعد ارتفاع الشمس قِيد رمح، 
ومشروعية صلاة الضحى، واستحبابها كل يوم، ولا حد لأكثرها.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


awlan: alquran alkarim.
thanyan: kutub altafsir waeulumih
1.    altibyan fi 'ayman alqurani, 'abu eabd allh muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb abn qiam aljawzia (691- 751), ti: eabd allh bin salim albatati, alnaashir: dar eata'at aleilm (alriyad) - 1440hi.
2.    altahrir waltanwir <<tahrir almaenaa alsadid watanwir aleaql aljadid min tafsir alkitaab almajid>>,muhamad altaahir bin muhamad bin muhamad altaahir bin eashur altuwnusii (almutawafaa: 1393ha), aldaar altuwnisiat lilnashr - tunus, sanat alnashri: 1984m.
3.    alkashaf ean haqayiq ghawamid altanzili, li'abi alqasim mahmud bin eamriw bin 'ahmadu, alzamakhashari jar allah (t 538hi), ta/ dar alkitaab alearabii - bayrut, ta: althaalithati- 1407h.
4.    alwsit fi tafsir alquran almajid,'abu alhasan eali bin 'ahmad alwahidi, (t 468hi)tahqiq wataeliqi: jamaeat min almuhaqiqina, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta: al'uwlaa, 1415hi- 1994m.
thalthan: kutub alhadith washuruhih
5.    'iihkam al'iihkam sharh eumdat al'ahkam liaibn daqiq aleida(t-702ha), alnaashir: matbaeat alsanat almuhamadiati, altabeati: (ni.t).
6.    al'adab almufradi, limuhamad bin 'iismaeil albukharii (194hi- 256h), haqaqah samir bin 'amin alzuhiri, ta/ maktabat almaearifi, alrayad, ta1, 1419h.
7.    al'adhkari, li'abi zakaria muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (t 676hi), tahqiqu: eabd alqadir al'arnawuwta, ta/ dar alfikr , bayrut - lubnan, 1414h.
8.    'iirwa' alghalil fi takhrij 'ahadith manar alsabil, limuhamad nasir aldiyn al'albanii (almutawafaa: 1420h), 'iishrafi: zuhayr alshaawish, ta/ almaktab al'iislamii - bayrut, ta2, 1405 hi - 1985m.
9.    aliastidhkari, li'abi eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albiri alnamirii (t 463hi), ti: salim eataa, muhamad mueawad, ta/ dar alkutub aleilmiat - bayrut, ta1, 1421h.
10. albadr almunir fi takhrij al'ahadith waluathar alwaqieat fi alsharh alkabiri, liaibn almulaqin siraj aldiyn 'abu hafs eumar bin eali (t 804hi), ti: mustafaa 'abu alghit waeabd allah bin sulayman wayasir bin kamal, ta/ dar alhijrat lilnashr waltawzie - alrayad-ta1, 1425h.
11. blugh almaram min 'adilat al'ahkami, li'abi alfadl 'ahmad bin eali bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalanii (t 852 hu), tahqiqu: alduktur mahir yasin alfahla, ta/ dar alqabsi, alrayad, ta1, 1435h.
12. altarghib waltarhib min alhadith alsharif, lieabd aleazim bin eabd alqawii bin eabd allah, 'abu muhamad, zaki aldiyn almundhirii (t 656hi), tahqiqu: 'iibrahim shams aldiyn, ta/ dar alkutub aleilmiati- bayrut, ta1, 1417h.
13. altalkhis alhubayr, li'abi alfadl 'ahmad bin eali bin hajar aleasqalanii (t 852hi), tahqiqu: alduktur muhamad althaani bin eumar bin musaa, ta/ 'adwa' alsalaf, ta1, 1428 hi - 2007m.
14. altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi, li'abi eumar bin eabd albiri alnamrii alqurtibii (368 - 463 hu), haqaqahu: bashaar eawad maeruf, wakhrun, ta/ muasasat alfirqan- landan, altabeata: al'uwlaa, 1439hi.
15. tahadhib altahdhibi, li'abi alfadl 'ahmad bin ealii bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalanii (t 852hi), ta/ matbaeat dayirat almaearif alnizamiati, alhinda, ta1, 1326hi.
16. twdih alahkam min bulwugh almaram, lieabd allh bin eabd alrahman albasaam (t 1423hi), ta/ mktabt al'asdi, mkkt almkrrmt, ta5, 1423h.
17. aljamie alkabir (sunan altirmidhi) li'abi eisaa muhamad bin eisaa altirmidhii (t 279 ha), haqaqahu: bashaar maerufa, tu/ dar algharb al'iislami- bayrut, ta: al'uwlaa, 1996m.
18. dalil alfalhin lituruq riad alsaalihina, almualafi: muhamad eali bin ealan (t 1057hi), aietanaa baha: khalil mamun shiha, ta/ dar almaerifati, bayrut - lubnan, altabeata: alraabieati, 1425h.
19. silsilat al'ahadith alsahihat washay' min fiqhiha wafawayidiha, limuhamad nasir aldiyn, al'albanii (t 1420ha), maktabat almaearif lilnashr waltawziei, alrayad, ta1, (limaktabat almaearifi).
20. sunan abn majah li'abi eabd allh muhamad bin yazayd bin majat alqazwinii (209 - 273 hu), ti: shueayb al'arnawuwt wakhrun, ta/ dar alrisalati, altabeatu: al'uwlaa, 1430hi.
21. sinan 'abi dawud, li'abi dawud sulayman bin al'asheath al'azdi alsajistanii (202 - 275 hu), almuhaqiqi: shueayb al'arnawuwta- muhamad kamil qarah bilali, ta/ dar alrisalat alealamiati, al'uwlaa, 1430hi.
22. sunan aldaariqatani, li'abi alhasan eali bin eumar (t 385h),haqaqah shueayb al'arnawuwt, wakhrun, muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, ta1, 1424h.
23. sunan alnasayiyi, li'abi eabd alrahman alnisayiy(t - 303hi) sahhuha: jamaeati, alnaashir: ta/ almaktabat altijariat alkubraa bialqahirati, altabeati: al'uwlaa, 1348hi.     
24. sahih aibn hiban, li'abi hatim muhamad bin hibaan albusty (t 354 ha) tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, muasasat alrisalati, bayrut, altabeata: al'uwlaa, 1408hi.
25. shyh abn khuzaymt, li'abi bakr muhamad bin 'iishaq bin khuzayma (t 321 ha), tahqiqu: alduktur muhamad mustafaa al'aezami [t 1439 ha], ta/ almaktab al'iislamii, altabeati: althaalithati, 1424hi- 2003m.
26. sahih albukharii, li'abi eabd allah, muhamad bin 'iismaeil bin 'iibrahim bin almughayrat abn baradzabih albukhariu aljaefi, tahqiqu: jamaeat min aleulama'i, ta, alsultaniati, bialmatbaeat alkubraa al'amiriati, bibulaq masr, 1311 hu, thuma sawwrha bieinayatihi: du. muhamad zuhayr alnaasir, watabeuha, altabeat al'uwlaa eam 1422hu ladaa dar tawq alnajaati.
27. sahih muslmin, li'abi alhusayn muslim bin alhajaaj alqishayrii alnaysaburii (206 - 261 ha), ti: muhamad fuad eabd albaqi, (taswir dar 'iihya' alturath alearabii bibayrut, waghayriha) eam alnashri: 1374h.
28. tabaqat almuhdithin bi'asbihan walwaridin ealayha, li'abi muhamad eabd allh bin muhamad bin jaefar bin hayaan al'ansarii almaeruf babi alshaykh al'asbahanii (t 369h), tahqiqu: eabd alghafur eabd alhaq husayn albalushi, ta/ muasasat alrisalat - bayrut, ta2, 1412h.
29. eun almaebud sharh sunan 'abi dawud, limuhamad 'ashraf bin 'amir bin ealii bin haydar, aleazim abadi (t 1329hi), ta/ dar alkutub aleilmiat - bayrut, ta2, 1415h.
30. fath albari bisharh sahih albukhari, li'ahmad bin ealii bin hajar aleasqalanii (773 - 852 ha), ta/ dar almaerifati, bayrut, 1379h.
31. fath albari sharh sahih albukharii, lizayn aldiyn eabd alrahman bin 'ahmad bin rajab bin alhasan, alsalamy, albaghdadi, thuma aldimashqi, alhanbali (t 795 ha),tahqiqu: jamaeatu, alnaashir: maktabat alghuraba' al'athariat - almadinat alnabawiatu.altabeatu: al'uwlaa, 1417 hi - 1996m.
32. fid alqadir sharh aljamie alsaghiri, lizayn aldiyn eabd alrawuwf bin taj alearifin alminawi alqahirii (t 1031hi) ta/ almaktabat altijariat alkubraa - misr ta1, 1356h.
33. alkamil fi dueafa' alrajal, li'abi 'ahmad bin eadi aljirjani (t 365 hu), tahqiqu: eadil 'ahmad eabd almawjuda-eali muhamad mueawad, ta/ alkutub aleilmiat - bayrut-lubnan, ta1, 1418h.
34. msinid al'iimam 'ahmad bin hanbul, (164 - 241 ha), almuhaqiqi: shueayb al'arnawuwt wakhrun, ta/ muasasat alrisalati, al'uwlaa, 1421hi.
35. almusanaf fi al'ahadith walathar, li'abi bakr eabd allah bin muhamad bin 'abi shaybat alkufii aleibsii (t 235 hu), taqdim wadabti: kamal yusif alhut, alnaashir: (maktabat alrushd - alriyadu), altabeatu: al'uwlaa, 1409hi.
36. almusanafi, li'abi bakr eabd alrazaaq bin humam alsaneani (126 - 211 ha),t: habib alrahman al'aezami, almajlis alealamiu- alhindu, tawzie almaktab al'iislamii - bayrut, altabeatu: althaaniatu, 1403h - 1983m.
37. almuejam al'awsata, li'abi alqasim sulayman bin 'ahmad altabaranii (260 - 360 hu), tahqiqu: 'abu mueadh tariq bin eawad allah- 'abu alfadl eabd almuhsin alhusayni, t/ dar alharmayni- alqahirati, eam alnashr: 1415h.
38. almuntakhab min ealal alkhilali, li'abi muhamad muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin qudama (t 620hi), tahqiqu: 'abi mueadh tariq bin eawad allah bin muhamad, ta/ dar alraayati.
39. almuta, limalik bin 'ans, sahahaha: muhamad fuad eabd albaqi, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii, bayrut - lubnan, ta, 1406h.
40. nasb alraayat li'ahadith alhidayati, li'abi muhamad eabd alllh bin yusif bin muhamad alziylei (t 762hi) almuhaqiqa: muhamad eawamt, muasasat alrayan, bayrut -lubnan.ta1, 1418h.
41. alnihayat fi gharayb alhadith wal'athra, limajd aldiyn 'abu alsaeadat almubarak bin muhamad aibn al'uthayr (t 606hi) almaktabat aleilmiat - bayrut, 1399hi, tahqiqu: tahir 'ahmad alzaawi- mahmud muhamad altanahy.
42. nil al'uwtar, limuhamad bin ealiin alshuwkanii (t 1250hi), tahqiqu: eisam aldiyn alsababiti, dar alhadithi, masar,ta1, 1413h.
rabean: kutub almadhahib alfiqhia
'a-kutub almadhhab alhanafia:
43. aliakhtiar litaelil almukhtari, lieabd allah bin mahmud bin mawdud almawsilii alhanafii, musawarat dar alkutub aleilmiat - bayrut, tarikh alnashr: 1356 hi - 1937m.
44. albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, lizayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim almisrii (t 970 hu), taswiri: dar alkitaab al'iislamii.
45. badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, li'abi bakr bin maseud alkasanii alhanafii almulaqab bi <<bmalik aleulama'i>> (t 587 hu), ta/ dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta2, 1406h.
46. tabiin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiq wahashiat alshshilbii, laeuthman bin eali alziylei alhanafii, almitbaeat alkubraa al'amiriat - bulaq, alqahirata, ta1, 1314hi, (tham suratuha dar alkitaab al'iislamii ta/ 2).
47. altajridi, li'abi alhusayn 'ahmad bin muhamad bin jaefar albaghdadi alqaddury (362 - 428 ha) dirasat watahqiqu: markaz aldirasat alfiqhiat walaiqtisadiati, 'a. du. muhamad 'ahmad siraj - 'a. da. eali jumeat muhamad, ta/ dar alsalam - alqahirat, ta2, 1427h.
48. aljawharat alnayrat, li'abi bakr bin ealii bin muhamad alhadaadii aleabaadii alzzabidi alyamaniu alhanafii (t 800 ha), ta/ almatbaeat alkhayriati,t 1, 1322h.
49. hashiat altahtawi ealaa maraqi alfalaah sharh nur al'iidah, li'ahmad bin muhamad bin 'iismaeil altahtawii alhanafii (t 1231 hu), dabtih wasahahaha: muhamad eabd aleaziz alkhalidi, ta/ dar alkutub aleilmiat bayrut - lubnan, ta: altabeat al'uwlaa 1418hi.
50. rd almuhtar ealaa aldir almukhtar,labin eabdin, muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz eabidin aldimashqii alhanafii (t 1252 ha), sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabi wa'awladuh bimisr (wasuratuha dar alfikr - bayrut), ta2, 1386h.
51. kinz aldaqayiqu, 'abu albarakat eabd allh bn 'ahmad alnasfi (620 - 710 ha), tahqiqu: 'a. da. sayid bikidashi, ta/ dar albashayir al'iislamiati, dar alsaraji, altabeati: al'uwlaa, 1432 hi - 2011m.
52. allbab fi sharh alkitab ealaa almukhtasar almushtahar biaism <<alkitabi>> aladhi sanafah 'abu alhusayn 'ahmad bin muhamad alqaduwri albaghdadi alhanafiu (332 - 428 hu), lieabd alghani alghunimi aldimashqiu almaydaniu alhanafiu ('ahad eulama' alqarn althaalith eashara)haqqihu, wafaslihi, wadabtahi, waealaq hawashihi: muhamad muhyi aldiyn eabd alhamid, alnaashir: almaktabat aleilmiata, bayrut- lubnan.
53. almuhit alburhani fi alfiqh alniemanii: fiqh al'iimam 'abi hanifat radi allah eanhu, liburhan aldiyn 'abu almaeali mahmud bin 'ahmad bin mazat albukharii alhanafii (t 616 hu), t: eabd alkarim sami aljundi, ta/ dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta1, 1424h.
54. alhidayat fi sharh bidayat almubtadi, almualafi: eali bin 'abi bakr bin eabd aljalil alfirghanii almarghinani, 'abu alhasan burhan aldiyn (t 593hi), tahqiqu: talal yusif, ta/ dar 'iihya' alturath alearabi- bayrut- lubnan.
bi-kutab almadhhab almaliki:
55. bidayat almujtahid wanihayat almuqtasidi, 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biaibn rushd alhafid (t 595hi), ta/ dar aibn taymiati- alqahirati, tahqiq subhi halaqi, altabeata: al'uwlaa,1415hi.
56. blughat alsaalik li'aqrab almasalik 'iilaa madhhab al'iimam malk. almaeruf bihashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir (alsharh alsaghir hu sharh alshaykh aldardir likitabih almusamaa 'aqrab almasalik limadhhab al'iimam malikin), li'ahmad bin muhamad alsaawi almalki, sahahaha: lajnat biriasat alshaykh 'ahmad saed eulay, alnaashir: maktabat mustafaa albabi alhalabi, eam alnashr: 1372 hi - 1952m.
57. tahbir almukhtasar wahu alsharh alwusat ealaa mukhtasar khalil, litaj aldiyn bihiram bin eabd allh bin eabd aleaziz aldumayri (t 803 ha), almuhaqiq: da. 'ahmad bin eabd alkarim najib  du. hafiz bin eabd alrahman khayrin, ta/ markaz najibuyh lilmakhtutati, ta1, 1434 hi - 2013m.
58. aldhakhirat 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almalikiu alshahir bialqarafi (t 684hi) almuhaqiqi: juz' 1, 8, 13: muhamad haji, juz' 2, 6: saeid 'aerab, juz' 3 - 5, 7, 9 - 12: muhamad bukhibzat, alnaashir: dar algharb al'iislami- bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1994m.
59. sharh zaruwq ealaa matn alrisalat liaibn 'abi zayd alqayrawani, lishihab aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin 'ahmad almaeruf bi zaruq (t 899hi), aietanaa bihi: 'ahmad farid almazidi, ta/ dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta1, 1427h- 2006m.
60. alfawakih aldawani ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawani, 'ahmad bin ghanim ('aw ghinim) bin salim alnafrawii (t 1126hi), ta/ dar alfikri, tu: bidun tabeati, tarikh alnashri: 1415h.
61. alqawanin alfiqhiatu, 'abu alqasima, muhamad bin 'ahmadu, abn jizi alkalbi algharnatii (t 741hi), (d.n).
62. almuntaqaa sharh almuta, li'abi alwalid sulayman bin khalaf bin saed bin 'ayuwb bin warith altajibii alqurtubii albaji al'andalusii (t 474hi), ta/ matbaeat alsaeadati, altabeatu: al'uwlaa, 1332hi.
63. mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil, limuhamad bin muhamad bin eabd alrahman altarabulsii almaghribi, alhataab alrrueyny (t 954hi), ta/ dar alfikri, ta3, 1412h.
ju-kutab almadhhab alshaafieayi:
64. al'awsat fi alsunan wal'iijmae walaikhtilafi, li'abi bakr muhamad bin 'iibrahim bin almundhir alnaysaburii (t 319hi), tahqiqu: 'abu hamaad saghir 'ahmad bin muhamad hanifi, alnaashir: dar tiibat - alriyad - alsaeudiat, altabeatu: al'uwlaa - 1405hi.
65. alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieii, li'abi alhusayn yahyaa bin 'abi alkhayr bin salim aleumranii alyamanii alshaafieii (t 558h), almuhaqiqi: qasim muhamad alnuwri, dar alminhaj - jidat, ta1, 1421h.
66. alhawy alkabir fi fiqh madhhab al'iimam alshaafieii, li'abi alhasan eali bin muhamad, alshahir bialmawardi (t 450h), almuhaqaqi: alshaykh eali muhamad mueawad - alshaykh eadil 'ahmad eabd almawjudi, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta1, 1419h.
67. almajmue sharh almuhadhabi, li'abi zakaria muhyi aldiyn bin sharaf alnawawii (t 676 hu), bashar tashihahu: lajnatan min aleulama'i, alnaashir: ('iidarat altibaeat almuniriati, matbaeat altadamun al'akhaway) - alqahiratu, eam alnashri:1344 - 1347h.
68. mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, shams aldiyni, muhamad bin 'ahmad alkhatib alshirbinii alshaafieii (t 977hi), ta/ dar alkutub aleilmiati, al'uwlaa, 1415h - 1994m.
69. minhaj altaalibin waeumdat almufatin fi alfiqh, li'abi zakaria muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii (t 676hi), almuhaqiqi: eawad qasim 'ahmad eawad, alnaashir: dar alfikri,alitabeata: al'uwlaa, 142h/2005m.
70. almuhadhab fi fiqh al'iimam alshaafieii, li'abi 'iishaq 'iibrahim bin ealii bin yusif alshiyrazii (t 476 hu), ta/ dar alkutub aleilmiati.
d-kutab almadhhab alhanbali:
71. al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilaf (almatbue mae almuqanae walsharh alkabiri), eala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman almardawy (t 885 hu), tahqiqu: d eabd allah bin eabd almuhsin alturki - d eabd alfataah muhamad alhulu, ta/ dar hijar, alqahirat - masr, altabeati: al'uwlaa, 1415hi.
72. altaeliq alkabir fi almasayil alkhilafiat bayn al'ayimati, lilqadi 'abu yaelaa alfara' muhamad bin alhusayn bin muhamad bin khalaf albaghdadi alhanbali (almawlud bibaghdad sanat 380 ha walmutawafaa biha sanat 458 hu), almuhaqaqa: muhamad alfurih, alnaashir: dar alnnwadr, altabeatu: al'uwlaa, 1435hi.
73. hashiat alrawd almurabae sharh zad almustaqnaea, lieabd alrahman bin muhamad bin qasim aleasimii alhanbalii alnajdii (t 1392h), (bdun nashir), ta: al'uwlaa - 1397h.
74. alrawd almurabae bisharh zad almustaqnie mukhtasar almuqaniea, limansur bin yunis albuhutii (t: 1051 ha), almuhaqiqi: 'a. d khalid bin eali almushayqah, wakhran, ta/ dar rakayiz lilnashr waltawzie- alkuaytu, ta: al'uwlaa, 1438hi.
75. alsharh alkabir ealaa almuqanaea, shams aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qudamat almaqdasii (t 682 hu), tahqiqu: d eabd allah bin eabd almuhsin alturki- d eabd alfataah muhamad alhalu, dar hajr alqahirati, altabeatu: al'uwlaa, 1415 hi - 1995m.
76. alsharh almumtae ealaa zad almustaqnaea, limuhamad bn salih aleuthaymin, (t-1420hi), ta/ dar alnashri: dar abn aljawzi altabeati: al'uwlaa, 1422 - 1428hi.
77. shrah muntahaa al'iiradat - almasamaa: <<daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa>> limansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, (t 1051hi), ta/ alrisalati, bayrut, ta: al'uwlaa, (1428h).
78. ghidha' al'albab fi sharh manzumat aladab, lishams aldiyn, muhamad bin 'ahmad alsifarinii (almutawafaa: 1188hi), ta/ muasasat qurtibata- masr, ta2, 1414h.
79. kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei, limansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, rajaeah hilal musilihi, ta/ maktabat alnasr alhadithat bialriyad.
80. almubdie fi sharh almuqanaea, li'iibrahim bin muhamad abn muflihi, (t 884hi), ta/ dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta1, 1418h.
81. almighni, limuafaq aldiyn 'abu muhamad eabd allah bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat almaqdisi aljamaeilii aldimashqii alsaalihii alhanbalii (541 - 620 hu), ti: alduktur/ eabd alllah alturki, alduktur/ eabd alfataah muhamad alhulu, ta/ dar ealam alkutub, alrayad, ta: althaalithati, 1417 hu.
ha-kutab almadhhab alzaahiri:
82. almuhalaa bialathar, li'abi muhamad eali bin 'ahmad bin hazam ,t: eabdalghafar albindari, ta/ dar alfikri- bayrut, altabeata: bidun tabeat wabidun tarikhi.
sadsan: kutub altaarikh walsayri:
83. tarikh 'asbihan= 'akhbar 'asbhan, li'abi naeim 'ahmad bin eabd allh (t 430hi), tahqiqu: sayid kasarawi hasan, ta/ dar alkutub aleilmiat - bayrut, ta1, 1410 hi-1990m.
sabean: kutub allughat walmaeajimi:
84. taj alearus min jawahir alqamus, mhmmd murtadaa alhusayni alzzabydy tahqiqa: jamaeat min almukhtasiyn min 'iisdarati: wizarat al'iirshad wal'anba' fi alkuayti.
85. tahdhib allughati, limuhamad bin 'ahmad bin al'azharii alhurawi, 'abu mansur (t 370hi), almuhaqaqi: muhamad eawad mureib, ta/ dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, ta: al'uwlaa, 2001m.
86. lsan alearbi, limuhamad bin makram bin ealaa، 'abu alfadal, jamal aldiyn aibn manzur al'ansari alrrwifei al'iifriqiu (t 711hi), ta/ dar sadir - bayrut, altabeata: althaalithat - 1414hi.
87. almuejam, 'abu bakr muhamad bin 'iibrahima, almashhur biabn almuqri (t 381hi), tahqiqu: 'abi eabd alhaman eadil bin saedi, ta/ maktabat alrushdi, alrayad, ta1, 1419hi.
thamnan: kutub aladab:
88. aladab alshareiat walminah almareiatu, limuhamad bin muflih (t 763hi), alnaashir: ealim alkutab, bayrut.
89. al'amwal liabn zinjawiihi, li'abi 'ahmad humayd bn mukhalad abn zanjawiah (t 251hi), tahqiq : alduktur shakir dhib fayad, alnaashir: markaz almalik faysal lilbuhuth waldirasat al'iislamiati, alsaeudiati, ta1, 1406hi.
90. zad almuead fi hady khayr aleabadi, limuhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb bin saed shams aldiyn aibn qiam aljawzia (t 751hi), ta/ muasasat alrisalati, bayrut - maktabat almanar al'iislamiati, alkuayti, ta(27): 1415h.
91. ghidha' al'albab fi sharh manzumat aladab, muhamad bin 'ahmad alsifarinii, maktabat qurtibat,ta2,(1412h).
92. alkalm altayib, litaqi aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim aibn taymia (t 728h), haqaqahu, alduktur alsayid aljamili, dar alfikr , bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1407hi.
93.       alwabil alsiyb min alkalm altayib, li'abi eabd allah muhamad bin 'abi bakr abn qiam aljawzia (691- 751hi), tahqiqu: eabd alrahman bin hasan bin qayidi, ta/ dar eata'at alealam (alriyad) 1440h