"المسئولية الناشئة حال رجوع المفتي عن فتواه...وموقف ولي الأمر منها"

المؤلف

أستاذ الفقه المساعد كلية الدراسات الإسلامية والعربية جامعة الأزهر

المستخلص

الملخص :
  يلقي هذا البحث الضوء على المسئولية الناشئة حال رجوع المفتي عن فتواه، والأسباب التي قد تدفعه إلى تغيير فتواه في حكم المسألة الواحدة من حكم إلى آخر؛ إما لخطأ في الاجتهاد، أو لتوافر موجبات تغيير الفتوى، وموقف ولي الأمر أو من ينوب عنه من الجهات المسئولة من ضبط عملية الفتوى بين المفتي والمستفتي.
  وقد تطرق البحث إلى مفهوم المسئولية حال الرجوع عن الفتوى، وتأصيلها شرعًا، مع بيان الأسباب التي قد يرجع لأجلها عن فتواه وتوضيحها، ومن ثم كيفية علاجها؛ تلافيا للوقوع فيها مستقبلا، كما حددت مسئوليات المفتي والمستفتي حال الرجوع عن الفتوى؛ والاجراءات القانونية التي قد تتخذ حيال من يثبت عنه عدم كفاءته في التصدي للفتوى بين الناس، أو تكرار الخطأ منه والجهل في الفتوى.
  وقد ختم البحث بخاتمة فيها أهم ما توصل إليه من نتائج، وتوصيات مقدمة للجهات المسئولة عن عمل الفتوى وتنظيمها تشريعيا وقانونيا؛ سيستفيد منها المفتي والمستفتي على حد سواء، مما سيعود على المجتمع بالنفع والخير والأمن والأمان.
 

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


awlan: kutub altafsir waeulum alqurani:
'ahkam alquran liljasasi- t dar alkutub aleilmiati-birut-ta1/ 1415hi.
tafsir aldir almanthur lilsuyuti- t dar alfikri- bayrut- sanat 1993m.
tafsir altabri-t dar alfikri- bayrut- 1405hi.
tafsir alqurtubi- t dar alshaeb alqahiratu- tu2 /1327hi.
thania: kutub alhadith waeulumihu:
'iithaf almuharat bialfawayid almubtakarat min 'atraf aleashrat liabn hajara- t markaz khidmat alsunat walsiyrat alnabawiati- almadinat almunawarat -ta1/ 1415hi- 1994m.
albadr almunir liabn almilaqani- t dar alhijrati- alsueudiati- ta1/ 1425hi.
altalkhis alhabir liabn hajar aleasqalani- t dar alkutub aleilmiati-ta1/1419hi- 1989m.
subul alsalam lilsaneanii - t dar alhadithi- alqahirati-( bidun)-.
sunan 'abi dawud- t almaktabat aleasriati- bayrut- ( bidun)-.
sunan aldaraaqatani- muasasat alrisalati- bayrut- ta1/ 1424hi- 2004m.
alsunan alkubraa lilbihaqi- t dar alkutub aleilmiati- bayrut- t 3/ 1424hi.
sharah albukhariu liabn hajar aleasqalani- t dar almaerifati- bayrut- 1379hi.
sharh alnawawii ealaa muslima- dar 'iihya' alturath alearabii- bayrut- t 2/ 1392h.
sahih albukhari- t dar tawq alnajati- ta1/1422h .
sahih muslama- t dar ahya' alturath alearbi-birut- ( bidun)-.
majmae alzawayid lilhaythami- maktabat alqudsi- alqahirati- 1414hi/ 1994m.
mustadrik alhakimi-t dar alkutub aleilmiati- bayrut- t 1/ 1411h- 1990m.
musnad 'ahmadu- muasasat alrisalati- t 1/ 1421hi- 2001m.
maealim alsunan lilkhatabii- t almatbaeat aleilmiati- halb- ta1/1351hi- 1932m.
muataa al'iimam malka- t dar 'iihya' alturath alearabii- bayrut- 1406h.
nusb alraayat lilziylei- t dar alqiblati- jidat - ta1/ 1418h/1997m.
nil al'awtar lilshuwkani- t dar alhadithi- alqahirati- ta1/ 1413hi.
thalitha: katab 'usul alfiqah:
al'iihkam fi 'usul al'ahkam lilamidi- almaktab al'iislamia- bayrut-( bidun)-.
albahr almuhit fi 'usul alfiqh lilzarikashi- t dar alkatbi- sanat 1414h.
altahbir sharh altahrir lilmardawi- t maktabat alrushdi- alrayad- t 1/ 1421hi.
sharah alkawkab almunir liabn alnijaari- t maktabat aleabikan- alsueudiat - t 2/ 1418hi- 1997m .
kashf al'asrar lilbukhari- t dar alkitaab al'iislamii-( bidun)-.
almustasfaa lilghazalii- t dar alkutub aleilmiati- ta1/ 1413hi- 1993m.
muntahaa al'iiradat fi jame almuqanae mae altanqih walziyadat mae hashiat almuntahaa liaibn alnajaar alfutuhi- t muasasat alrisalati- birut-(bdun).
almuafaqat fi 'usul alsharieat lilshaatibi- dar abn eafan- ta1/ 1417hi.
nihayat alsuwl lil'usnawii- t dar alkutub aleilmiat -birut- ta1/1420h.
rabiea: kutub qawaeid alfiqah:
al'ashbah walnazayir liabn najim - t dar alkutub aleilmiati-birut- ta1/ 1419hi.
al'ashbah walnazayir lilsuyuti- t dar alkutub aleilmiati- ta1/1411hi- 1990m.
'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruq lilqarafi- t ealam alkutub- ( bidun)-.
alqawaeid alfiqhiat watatbiqatuha fi almadhahib al'arbaeat du. muhamad mustafaa alzuhayli- t dar alfikri- dimashqa- t 1/ 1427h - 2006m.
khamisa: kutab alfiqh :
'awla: alfiqh alhanafii:
alaikhtiar litaelil almukhtar liaibn mawdud almusili- t matbaeat alhalabi- alqahira
- sanat 1356h.
albahr alraayiq liabn najim- t dar alkitaab al'iislamii-( bidun)-
badayie alsanayie lilkasani- t dar alkutub aleilmiati- ta2/ 1406hi- 1986m.
tabayan alhaqayiq lilziylei- t dar alkitaab al'iislami- alqahirat 1313hi.
hashiat abn eabdin- t dar alfikir-birut- ta2/ 1412hi- 1992m.
majmae al'anhur lidamad 'afindi- dar 'iihya' alturath alearabii-( bidun)-.
mujmae aldamanat lilbaghdadi- t dar alsalam alqahirati- t 1/ 1999m.
majmueat rasayil abn eabdin- t dar alkutub aleilmiati- bayrut-( bidun)-.
thania: katab alfiqh almalki:
tabsirat alhukaam liabn farhun alyaemari- t dar alkutub aleilmiati- ( bidun)-.
hashiat aldasuqi- t dar alfikri- ( bidun)-.
hashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir lildardir- t dar almaearifi-( bidun)-.
sharh mukhtasar khalil lilkharshi- t dar alfikri- bayrut ( bidun)-.
thalitha: alfiqh alshaafieii:
'asnaa almatalib lil'ansari- t dar alkitaab al'iislamii- ( bidun)-.
tuhfat almuhtaj lilhitmi- t almaktabat altijariat alkubraa - masri- 1357hi- 1983m.
alhawi lilmawirdi- t dar alkutub aleilmiati- bayrut- ta1/ 1419h-1999m.
almajmue lilnawawii- t dar alfikri-( bidun)-.
mughaniy almuhtaj lilkhatib alshirbini- t dar alkutub aleilmiati- bayrut- t 1/ 1415hi- 1994m.
nihayat almuhtaj lilramli- t dar alfikri- birut-( bidun)-
rabiea: alfiqh alhanbali:
'iielam almuqieayn liabn alqiami- t dar abn aljuzi- alsueudiati- ta1/ 1423hi.
kashaf alqinae lilbuhuti- t dar alkutub aleilmiati- bayrut-1401h / 1981m.
matalib 'uwli alnahaa lilrahibani- t almaktab al'iislami- 1415hi- 1994m.
almughaniy liabn qudamata- t dar ahya' alturath alearbii-(biduna).
sadsa: kutub alfatwaa:
al'iihkam fi tamyiz alfatawaa ean al'ahkam watasarufat alqadi wal'iimam lilqarafi- t
dar albashayir al'iislamiati- bayrut- ta2/ 1416hi- 1995m.
'adab almufti walmustafti liabn alsalahi- t maktabat aleulum walhikmi- almadinat almunawarati-ta2/ 1423hi-2002m .
sifat alfatwaa walmufti walmustafti liabn hamdan- t almaktab al'iislamia- bayrut- ta3/ 1397h.
fatawaa alshaatibiu- ta2- dar alkutub aleilmiat - birut-(bdun)-.
alfaqih walmutafaqih lilkhatib albaghdadii- t dar abn aljuzi- alsueudiati- t 2/ 1421hi.
sabea: kutub altarajim:
al'aelam likhayr aldiyn alzarkali- dar aleilm lilmalayini- t 15/ 2002m.
albadr altaalae bimahasin min baed alqarn alsaabie lilshuwkani- t dar alkitaab al'iislami-alqahirat -( bidun)-.
bughyat altaalib fi tarikh halab li'abi jaradata- t dar alfikri- bayrut- ta1/ 1988m.
taj altarajim fi tabaqat alhanafiat liqutlubgha- t dar alqalami- dimashqa- ta1/ 1413hi- 1992m.
khulasat al'athar fi 'aeyan alqarn alhadi eashar lilmuhibiy alhamawi- t dar sadir- bayrut- ( bidun)-.
dhayl tabaqat alhanabilat lizayn aldiyn alsalami- t maktabat aleabikan- alrayad- ta1/ 1425h - 2005m.
shajarat alnuwr alzakiat limuhamad makhlufin- t dar alfikri-(bidun)-.
shadharat aldhahab liabn aleamadi- t dar abn kathir- dimashqa- bayrut- ta1/ 1412h /1991m.
tabaqat alshaafieiat liabn qadi shahbati- t ealim alkutab- bayrut- ta1/ 1407h .
alnujum alzaahirat fi muluk misr walqahirat liabn tughri bardi- t wizarat althaqafat wal'iirshad alqawmii- dar alkatab- masr- ( bidun)-.
thamina: kutub mueasaratan mutanawieatan:
al'ahkam alsultaniat walwilayat aldiyniat lilmawirdi- t maktabat dar aibn qataybati- alkuayt -t 1/ 1409h .
aljarimat waleuqubat fi alfiqh al'iislamii lil'iimam muhamad 'abi zahrata- t dar alfikr alearabii- alqahirat -(bdun )-.
alkhalifat tawlyatah waeizluhu... 'iisham fi alnazariat aldusturiat al'iislamiati- dirasat muqaranat bialnuzum aldusturiat algharbiat du. salah aldiyn dabus- t muasasat althaqafat aljamieiati- al'iiskandiriat- (bdun)-.
riasat aldawlat fi alfiqh al'iislamii da. muhamad rafat euthman- t dar alkitaab aljamieii- alqahirati- (bdun)- .
almadkhal alwasit lidirasat alsharieat al'iislamiat walfiqh waltashrie du. nasr farid wasla- t almaktabat altawfiqiat- alqahirat altabeat althaaniatu- (bdun)-.
madkhal lidirasat aldaman du. muhamad sulayman al'ahmadu- t dar maktabat alhamid-eman- t 1/2000 mi.
almadkhal lidirasat alfiqh al'iislamii almadkhal lidirasat alfiqh al'iislamii da. ramadan ealii alsharanbasii - t matbaeat al'amanati- masr- t 2/ 1403h.
almasyuwliat altaqsiriat fi alsharieat al'iislamiat da. mahmud khayaami hasan 'abu zayda- t sanat 1408h - 1988m .
nizam altahrim waleiqab fi al'iislam mqarnaan bialqawanin alwadeiati- almustashar eali eali mansur-t muasasat alzahra', al'iiman walkhayr almadinat almunawarat - t 1 /1396hi- 1976m.
alnazariat alsiyasiat al'iislamiat du. muhamad dya' aldiyn alriys- t matbaeat almaearifi- alqahirati- ta4/ 1967m.
nazariat aldaman 'aw 'ahkam almasyuwliat almadaniat waljinayiyat fi alfiqh al'iislamii da. wahbat alzuhaylii- t dar alfikr dimashqa- dar alfikr almueasiri- bayrut- t 7 / 1427h.
tasiea: buhuth mueasirat mutanawieatin:
athar alkhata fi alfatwaa fi alsharieat al'iislamiat da. amanah arshid aleaqili- du. sari alkylany- bahath manshur fi almajalat al'urduniyat lildirasat al'iislamiati- eadad althaalith almujalada- althaalith eashra- 1438hi- 2017m.
alrujue ean alfatwaa d. muhi aldiyn eabd aleaziza, du. fatimat alzahra' waghlanti- bahath manshur fi almultaqaa alduwalii alraabie lisinaeat alfatwaa fi zili altahadiyat almueasirati- sanat 2019m.
almasyuwliat aljinayiyat lilmufti- dar al'iifta' almisriat bitarikh 17/2/2014m.
masyuwliat almutabawie ean fiel tabieih da. mustafaa 'ahmad alzarqa- bahath manshur fi majalat majamae alfiqh al'iislamii- aleadad aleashir alsanat althaaminata- t 2 /1426hi- 2005m.
eashra: maeajim alfiqah:
taj alearus lilzubidi- t dar maktabat alhayaat - bayrut t 1/ 1997m.
altawqif ealaa muhimaat altaearif lilmanawi- t ealim alkutab-alqahirat -1410hi.
lisan alearab liabn manzurin- t dar sadir bayrut t 1/ 1997m .
almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabir lilraafiei: liabn almaqarii alfayumi- t almatbaeat al'amiriat t 2/1909m.
almufradat fi gharayb alquran lilraaghib al'asfahani- t dar alqalami- dimashqa, aldaar alshaamiatu- bayrut- ta1/ 1412h.
mawsueat kashaaf astilahat alfunun waleulum liltahanwi- t maktabat lubnan nashiruna- bayrut- t 1/ 1996m.