القواعد القضائية في كتب أدب القضاء عند المذهب الحنبلي

المؤلف

باحث دکتوراه في الدراسات القضائية جامعة الملک عبد العزيز کلية الآداب والعلوم الإنسانية- قسم الشريعة والدراسات الإسلامية

المستخلص

الملخص :
لقد اهتم علماء الإسلام والفقهاء على اختلاف مشاربهم ومذاهبهم بالقضاء كعلم مستقل، وأفردوا مؤلفات في آدابه، وأخرى في أحكامه، ويتناول هذا البحث القواعد القضائية في كتب أدب القضاء عند المذهب الحنبلي، وقد جاء البحث في مقدمة، وأربعة مباحث، وخاتمة. المبحث التمهيدي في تعريف القضاء والقواعد القضائية والفقهية، والمبحث الأول في القواعد القضائية في كتاب إعلام الموقعين للإمام ابن القيم، والمبحث الثاني في القواعد القضائية في كتاب الطرق الحكمية للإمام ابن القيم، والمبحث الثالث في القواعد القضائية في كتاب دليل الحكام في الوصول إلى دار السلام للإمام مرعي الكرمي. وأما الخاتمة: فقد اشتملت على أهم النتائج، ومنها: أن القضاء هو: فصل الخصومات وقطع المنازعات، وهو أيضاً "فصل الخصومات بإظهار حكم الشارع فيها على سبيل الإلزام. أي بمعنى فصل الخصومة بينهم وإثبات دعوى المدعي أو نفي حق عن المدعى عليه، وأن القواعد القضائية: أحكام كلية تنطبق على قضايا كثيرة تتعلق بالجزاء الدنيوي، وما يلحق ذلك من أعمال الولاية، وأنها وسيلة يلجأ إليها القضاء لمساعدتهم وتنوير بصيرتهم على تقديم الأحكام القضائية العادلة، وبالتالي ينبغي لمن ينصب للقضاء أن يكون ملماً بها، حتى يتمكن من الإحاطة بكثير من الفروع الفقهية القضائية. ويوصي الباحث الباحثين بالمزيد من الدراسات والبحوث المتخصصة في القواعد القضائية في كتب المذاهب الفقهية المختلفة دراسة فقهية مقارنة، والاهتمام بتفعيل أدب القضاء في الدراسات الجامعية والعليا المتخصصة في القضاء، حتى يكون القضاة وذوي الشأن على علم بها تنظيرًا وتطبيقًا، وتطبيقها في ساحات المحاكم والرجوع إليها.
 

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


'iibrahim bin ealiin bin muhamad abn farhun, tabsirat alhukaam fi 'usul al'aqdiat wamanahij al'ahkami, ta1, ja1, 1986m.
abn allahaam (1423hi-2002mi), alqawaeidi, maktabat alrushdi, alqahiratu.
abn farhun, 'iibrahim bin ealiin bin muhamad abn farhun, tabsirat alhukaam fi 'usul al'aqdiat wamanahij al'ahkami, ta1, ja1, 1986m.
abn manzurin, jamal aldiyn 'abi alfadl muhamad bin makram (2009), lisan alearabi, dar sadir li'iihya' altarathi, bayrut.
abn manzurin, muhamad bin makram bin ealaa، 'abu alfadli, jamal aldiyn (1994) , lisan alearabi, ta3, dar sadir, birut.
aibn alqiami, 'abu eabd allh , shams aldiyn muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb bin saed alzareii aldimashqi, 'iielam almawqiein ean rabi alealamina, tahqiqu: tah eabd alrawuwf saed ,dar alnashra: dar aljil - bayrut1973m.
'abu alhasan ealiin bin habib almawirdii, 'adab alqadi, ta1, mujaladi2, tahqiqu: muhyi hilal alsarhan, matbaeat al'iirshadi, baghdad, 1971m.
'abu yaelaa, muhamad bn alhusayn bin muhamad bn khalaf abn alfara' (1410hi-1990mi), aleudat fi 'usul alfiqahi.
'abi alhusayn 'ahmad bin faris bin zkaria, maqayis allughati, atihad alkitaab alearabii, ta1423h-2002m.
'abi eabdallah muhamad bin 'abi bakr aibn qiam aljawzia (t751), 'iielam almawqiein ean rabi alealamina, tahqiqu: muhamad eabd alsalam 'iibrahim, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, ja1, 1411h.
'abi eabdallah muhamad bin 'abi bakr aibn qiam aljawzia (t751), alturuq alhikmiat fi alsiyasat alshareiat , tahqiqu: bashir muhamad euyuna, maktabat almuayidi, bayrut, 1410hi.
'ahmad bin muhamad alzarqa (1979), sharh alqawaeid alfiqhiati, tashih wataeliq mustafaa 'ahmad alzarqa, dar alqalam lilnashri, dimashqa, ta2.
al'asmandi, muhamad bin eabd alhamid (1412hi-1992mi), badhl alnazar fi al'usuli, du.n.
albahisayni, yaequb bin eabd alwahaab albahisayni, alqawaeid alfiqhiatu, maktabat alrushdi, alrayad, ta1, 1418h- 1998mi.
albadwi, eamar, zayn aldiyn marei alkarmi: hayatuh watharuhu, filastin, 2016m.
burhani, muhamad hisham burhani, sadu aldharayie fi alsharieat al'iislamiati, mujalad1, 1995m.
alhitab alraeinii, mawahib aljalil lisharh mukhtasar khalil, ta2, dar alkutub aleilmiati, bayrut, 2007m.
hamd alruwki, qawaeid alfiqh al'iislamii, dar alqalami, dimashqa, 1420h-1999m.
alhanbali, sulayman bin eabd alqawii altuwfiu (da.t), sharh mukhtasar alrawdat fi 'usul alfiqhi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan.
alkhuna, mustafaa saeid (1402h-1982mi), 'athar alaikhtilaf fi alqawaeid al'usuliat fi aikhtilaf alfuqaha'i, muasasat alrisalati, bayrut.
alkhuna, mustafaa saeid alkhann - mustafaa albugha - eali alsharbaji, alfiqh almanhajiu ealaa madhhab al'iimam alshaafieayi, ta/ dar alqalami, dimashqa, 1413hi- 1992m.
alzuhayli, wahbat mustafaa alzuhayli, alfiqh al'iislamiu wa'adlathu, ta/ dar alfikri, surya, ta4, da.t.
alzarkashi, 'abu eabd allh badr aldiyn muhamad bin eabd allh bin bihadir (1414h-1994mi), albahr almuhit fi 'usul alfiqhi, dar alkatibi.
suead 'awhab, tatbiqat alqawaeid alqadayiyat fi alfiqh almalky waistithmaruha fi alaijtihad alqadayiyi almueasiri, 'utruhat dukturah, jamieat aljazayir1, 2016m.
shibir, muhamad euthman (1428h-2007mi), alkuliat waldawabit alfiqhiat fi alsharieat al'iislamiati, shibir, ta2, dar alnafayisi, eaman.
alshaykh aljawahiri, jawahir alkalami, ta1262hi, alshaykh al'ansari, alqada' walshahadat lil'ansari, ta1415h.
sabah muhamad albarzanji, eanasir alqaeidat alshareiati, majalat buhuth wadirasati, alsanat 24, eadadi93, 2018m.
eabd alrahman bin salih eali almuhsin, alqawaeid alqadayiyat eind aibn alqiam min kitabih alturuq alhikmiat fi alsiyasat alshareiat watatbiqatiha min alqada' alsaeudii: dirasat tasiliat tatbiqiat tahliliatan, risalat majistir, jamieat almalik eabd aleaziza, alsaeudia.
eabd alghafur muhamad albayati, alqawaeid alfiqhiat fi alqada'i, ja1, dar alkutub aleilmiati, birut, 2012m.
eabd alwahaab khayri eali aleani, nizam almurafaeati: dirasat fiqhiat bayn alsharieat walqanun almadanii al'urduniyu, almarkaz alqawmia lil'iisdarat alqanuniat, alqahirat, ta1, 2014m.
ealiun 'ahmad alnadwii, alqawaeid alfiqhiat mafhumuha wanash'atuha watutawiruha wadirasat mualafatiha 'adlatha muhimatuha tatbiqatiha, ta3, 1414h-1993m.
ealiun bin muhamad bin ealiin alzayn alsharif aljirjanii, altaerifati, dar alkutub aleilmiat lilnashri, bayrut, ta1, 1983m.
alghazaliu, 'abu hamid muhamad bin muhamad (1413h-1993mi), almustasfaa, dar alkutub aleilmiati, bayrut.
alfutuhi, muhamad bin 'ahmad bin eabd aleaziz alhanbali- abn alnajaar (1413hi-1993mi), sharh alkawkab almunir, ji3, wizarat al'awqaf alsaeudiati.
alfiuwmi, 'ahmad bin muhamad bin ealiin (da.t), almisbah almuniri, ji2, almaktabat aleilmiati, bayrut, (da.t).
alfiuwmi, 'ahmad bin muhamad bin ealiin almaqrii , almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabir lilraafieii , dar alnashri: almaktabat aleilmiat - bayrut.
alqarafi, shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris alsanhaji alqarafi, 1416hi-1995m, al'ahkam fi tamyiz alfitawi ean al'ahkam watasarufat alqadi wal'iimami, ta2, dar albashayir al'iislamiati, halb, suria.
mahir alqurashi, alnawazil alqadayiyatu, jamieat almalik eabd aleaziza, jidat, alsueudiat, 1440hi.
muhamad bin ealiin bin muhamad alhasnii alhasakafi, aldiri almukhtar sharh tanwir al'absari, ta1, dar almaerifat lilnashri, bayrut, ja8, 1420h- 2000m.
muhamad jabir al'alfi, muhawalat taqnin 'ahkam alfiqh al'iislamii, majalat kuliyat alsharieat walqanun bijamieat al'iimarat alearabiat almutahidati, eadad khasun bi'aemal nadwa "nahw thaqafat shareiat waqanuniat muahadatin", kuliyat alsharieat walqanuni, 20-22 mars 1994m.
muhamad zayd al'abyani, mabahith almurafaeat wasuar altawthiqat waldaeawii alshareiati, ta3, 1343h-1924m.
muhamad naeim eabd alsalam yasin, nazariat aldaewaa bayn alsharieat al'iislamiat waqanun almurafaeat almadaniat waltijariati, ta2, dar alnafayis lilnashr waltawziei, eaman, al'urduni, 2000m.
muhamad yunis falih alzaebi, alqawaeid alfiqhiat almukhtasat bimuqawimat alhukm alqadayiyi watatbiqatiha fi alqada' alshareii al'urduniyi, 'utruhat dukturah, aljamieat al'urduniyata, 2005m.
mahmud bin muhamad aibn earnus, tarikh alqada' fi al'iislami, ta1, almatbaeat almisriat al'ahliat alhadithati, alqahirat, 1352h.
marei bin yusuf alkarmiu almaqdisiu alhanbaliu (t 1033ha), dalil alhukaam fi alwusul 'iilaa dar alsalam: fi adab alqadi walqada'i, aietanaa bihi: nizam bin muhamad salih yaequbi, ta1, dar albashayir al'iislamiati, bayrut, 1431h.
almaqariy, muhamad bin muhamad bin ahmadu, alqawaeid (da.t).
almawsueat alfiqhiatu, wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat - alkuayti, altabeatu: ( min 1404 - 1427 hu), altabeat althaaniatu, dar alsalasilu- alkuayti.
hani albweany, alalyat walwasayil albadilat lihasm munazaeat aleuqud altijariati, warshat aleamal alwataniat althaaniat limunaqashat muswadat altaqrir alwatanii alkhasi bi'iinfadh aleuqud altijariati, waistirdad alduyun fi aljumhuriat alyamaniat, sanea', alyaman, 2009m.