المجاز في الأحكام الفقهية ضوابطه وتطبيقاته

المؤلف

الأستاذ المساعد بقسم أصول الفقه ، بالكلية الجامعية برنية ، بجامعة الطائف ، المملكة العربية السعودية

المستخلص

الملخص :
لقد نزل القرآن الكريم بلغة العرب، والنبي صلى الله عليه وسلم عربي، ومن طرائق العرب في التعبير استخدام المجاز، وهذا البحث يتناول مسألة وجود المجاز في نصوص الأحكام الفقهية، فيبين تعريف المجاز، وضوابطه، ومسوغاته، ويثبت بالأدلة وجوده في نصوص الأحكام الفقهية، ثم يتناول بالدراسة مجموعة من نصوص الأحكام الفقهية التي اشتملت على المجاز، ويبين رأي العلماء فيها، وأثر ذلك على الحكم الذي تضمنته هذه النصوص، ومن النتائج التي انتهى إليها البحث أن حمل الكلام على المجاز جائز ويجب أن يتم في ضوء الضوابط الآتية: الضابط الأول: الأصل في الكلام حمله على الحقيقة، الضابط الثاني: أن يكون القائل بالمجاز من أهل الاجتهاد والنظر والاستدلال، الضابط الثالث: أن يكون المعنى الذي أُوِّل إليه اللفظ من المعانى التي يحتملها اللفظ ظاهراً فيما صُرف عنه، محتملًا لما صُرف إليه، الضابط الرابع: أن يعتمد القول بالمجاز على دليل صحيح يدل دلالة واضحة وصريحة على صرف اللفظ من ظاهره إلى غيره.      

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


-'iirshad alfuhul 'iilaya tahqiq alhaqi min eilm al'usul, muhamad bin eali alshuwkani (t 1250h) dar alkitaab alearabi, bayrut, tahqiq 'ahmad eazw einayat, t 1, 1999m.
-'usul alsarukhisi, muhamad bin 'ahmad alsarukhsii (t 483hi) dar almaerifati, bayrut.
-'iikmal almuealimi, eyad bin musaa bin eyad (t 544 ha) dar alwafa'i, masr, tahqiq yahyaa 'iismaeil, ta1, 1998m.
-albahr almuhit fi 'usul alfiqah, muhamad bin eabd allh bin bihadir alzarkashii (t 794hi) dar alkutub aleilmiati- bayrut, 1421hi, tahqiq muhamad tamir.
-altahrir waltanwira, muhamad altaahir abn eashur (t 1393hi) aldaar altuwnusiat lilnashri,1984h
-altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanid, 'abu eumar yusif bin eabd albar(t 463hi), tahqiqu, mustafaa alealawy, wizarat eumum al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, almaghribi, 1387 hu.
-alhawi alkabira,eali bin muhamad almawirdi(t:450hi) dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1.
-aldhakhirati, 'ahmad bin 'iidris alqarafi(t684hi) dar algharb al'iislamii, bayrut, ta1,1994m.
- alrisalatu, muhamad bin 'iidris alshaafieii, (t 204hi) dar alwafa'i- masr, ta1, 1422h.
-alsunan alkubraa lilnasayiyi, 'ahmad bin shueayb bin ealiin alkharasani, alnasayiyi (t: 303ha) dar alkutub aleilmiati, bayrut, tahqiq da.eabd alghafar sulayman albandari, ta1, 1991m.
-alfayiq fi 'usul alfiqah, muhamad bin eabd alrahim al'armawii alhindii (t 715 hu), dar alkutub aleilmiati, bayrut lubnan, ta1, 2005m, tahqiq mahmud nasar.
-alqamus almuhiti, muhamad bin yaequb alfiruzabadaa (t817hi) alrisalati, bayrut, ta8,2005m
-almabsuta, muhamad bin 'ahmad alsarukhsii (t490hi), dar almaerifati, bayrut, 1986m .
-almajmue sharh almuhadhabi, muhyi aldiyn bin sharaf alnuwawi(ta676), dar alfikri, bayrut, di.t.
-almahsuli, muhamad bin eumar alraazi (t 606hi) alrisalatu, ta3 tahqiq tah jabir aleulwani.
-almihalaa, ealiun bin 'ahmad bin hazm (t 456hi) dar alfikri, bayrut, di.t
-almsalik fi sharh muatta malk, muhamad bin eabd allh 'abu bakr bin alearbi(ti543hi) dar algharb al'iislami, ta1, 2007 mi.
-almustasfaa، 'abu hamid muhamad bin muhamad alghazalii (t 505hi) dar alkutub aleilmiati, t 1, 1993m, tahqiq muhamad eabd alsalam eabd alshaafi.
-almusandi, 'ahmad bin muhamad bin hanbal (t:241ha) dar alhadithi, alqahirati, ta1,1995m, tahqiq 'ahmad shakir.
-almuealim bifawayid muslmin, muhamad bin ealii almazrii (t 536hi) aldaar altuwnusiat lilnashri, t 2, 1988 mi, tahqiq muhamad alshaadhily.
-almighni, eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bn qudama (t620hi) maktabat alqahirati, 1968mi.
-alminhaj sharh sahih muslama, muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (t 676ha) dar 'iihya' alturath alearabii , bayrut, t 2, 1392h.
-alnihayat fi gharayb alhadith wal'athra, almubarak bin muhamad bin muhamad, aibn al'uthir (t 606hi) almaktabat aleilmiati, bayrut, tahqiqu: tahir 'ahmad alzaawaa - mahmud muhamad altanahi.
-alwadih fi 'usul alfiqh, eali bin eaqil bin muhamad, alrisalatu, bayrut, tahqiq eabd almuhsin alturki, ta1, 1999m.
-bidayat almujtahid wanihayat almuqtasidi, 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd (t595ha) dar alhadithi, alqahirati. da.t.
-badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii (t 587hi) dar alkutub aleilmiati,ta2, 1986m .
-badhal almajhud fi hali sunan 'abi dawud, khalil 'ahmad alsiharunfurii (t 1346 ha) markaz alshaykh 'abi alhasan alnadawii lilbuhuth waldirasat al'iislamiati, alhinda, ta1 , 2006m.
-tahifat al'ahwadhi bisharh jamie altirmidhi, muhamad eabd alrahman almubarikifuraa (t 1353hi) dar alkutub aleilmiati, bayrut. di.t.
-jamie alathar fi alsayr wamawlid almukhtar, muhamad bin eabd allah aldimashqi, alshahir biaibn nasir aldiyn (t 842hi) dar alfalahi, t 1, 2010 mi, tahqiq 'abu yaequb nasha'at kamal.
-jamie albayan ean tawil ay alquran, muhamad bin jarir altabarii (t: 310hi) alrisalati, ta1 .
-hashiat aljamal ealaa sharh almanhaji, sulayman bin eumar bin mansur al'azhari, almaeruf bialjamal (t 1204hi), dar alfikri, bayrut, di.t.
-rudat alnaazir wajnat almanaziri, eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudama (t620ha), jamieat al'iimam muhamad bin saeud, t 2,1399h.
-sbul alsalami, muhamad bin 'iismaeil alsaneani(t 1182ha) dar alhadithi, da.t.
-snan abn majah, 'abu eabd allh muhamad bn yazid alqizwinia (ta:273ha),tahqiq shueayb al'arnawuwt, dar alrisalat alealamiati, ta1, 2009m.
-snan 'abi dawud, 'abu dawud sulayman bin al'asheath alsajistaniu (t 275hi) dar alrisalat liealamiati, bayrut, tahqiq sheayb al'arnawuwt.
-snan altirmidhi, muhamad bin eisaa bn surat altirmidhii (t 279hi) dar algharb al'iislamii, bayrut, tahqiq bashaar eawad, 1998m.
-shrh altalwih ealaa altawdihi, maseud bn eumar altiftazanii (t 793ha), maktabat sabih, masra, da.t.
-shrh alsanati, alhusayn bin maseud alfara' albaghawi (t 516hi) tahqiq shueayb al'arnawuwta-muhamad zuhayr alshaawish, almaktab al'iislamia, dimashqa, bayrut, ta2, 1983m.
-shrh mukhtasar altahawi, 'ahmad bin eali 'abu bakr alraazi aljasas (t 370hi) tahqiq eismat allah einayat allah, dar albashayir al'iislamiati, bayrut, ta1, 2010 mi.
-shrh mukhtasar rawdat alnaaziri, sulayman bin eabd alqawii bin alkarim altuwfiu (t:716hi) tahqiq eabd alllh bin eabd almuhsin alturki, muasasat alrisalati, alrayad, ta1, 1987 ma.
-shih albukharii, muhamad bin 'iismaeil albukhari, (t:256 ha) tahqiqu: du. mustafaa dib albugha, dar aibn kathir , alyamamat , bayrut, ta3, mi1987m.
-sahih alttarghib walttarhib, muhamad nasir aldiyn al'albaniu, almaearf, alrayad, ta1, 2000m
-shih muslmin, muslim bin alhajaaj alniysaburiu (t:261hi), tahqiq muhamad fuaad eabd albaqi, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut.ta2, 2005 m
-fatah albari sharh sahih albukharii, 'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalanii (t852) dar almaerifati, bayrut, 1379h.
-fatah albari sharh sahih albukhari, eabd alrahman bin shihab aldiyn,almashhur biaibn rajaba, (t:795) alghuraba' al'athariati, almadinat alnabawiata, tahqiq dar alharmayni, alqahirata, ta1, 1996m.
-fatah almuneim sharh sahih muslami, musaa shahin lashin, dar alshuruqi, ta1, 2002m.
-qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami, eizi aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalam (t 660hi), dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1991m.
-msinid albazaar, 'abu bakr 'ahmad bin eamrw almaeruf bialbazari(t: 292hi) tahqiq mahfuz alrahman zayn allah, wakhrin, maktabat aleulum walhukm , almadinat almunawarati, ta1, 2009m.
-maealim alsanan, hamad bin muhamad bin 'iibrahim almaeruf bialkhatabii (t 388hi) almatbaeat aleilmiati, halba, ta1, 1932m.
-muata malik biriwayat muhamad bin alhasan alshiybani, malik bin 'anas (t 179hi) almaktabat aleilmiati, t 2, da.t.
-nafayis al'usul fi sharh almahsuli, 'ahmad bin 'iidris alqarafii (t 684hi) tahqiq eadil 'ahmad eabd almawjudi, eali muhamad mueawad, maktabat nizar mustafaa albaza,t 1, 1995m.
-nil al'uwtar, muhamad bin ealiin alshuwkanii (t1250ha) dar alhadithi, masr, ta1, 1993m.