المستجدات الفقهية المتعلقة بالمعاملات الربوية للأقليات المسلمة ( دراسة فقهية مقارنة)

المؤلف

أستاذ الفقه المقارن المساعد في كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالمنصورة جامعة الأزهر الشريف والأستاذ المشارك في كلية

المستخلص

الملخص :
الحمد لله الذي أنزل على عبده الكتاب ولم يجعل له عوجا، والصلاة والسلام على سيد الأولين والآخرين، سيدنا محمد وعلى آله وصحبه ومن اهتدى بهديه إلى يوم الدين.                                                 وبعد،،،
يتناول البحث في خطته بيان أهم القضايا المستجدة المتعلقة بالمعاملات الربوية، التي تواجهها الأقليات المسلمة المقيمة خارج البلاد الإسلامية ،منها:التعامل بالربا، وعمل الأقليات المسلمة لدى البنوك الربوية، وتأجير المسلم نفسه لغير المسلم، وتعامل الأقليات المسلمة بالتأمين التجاري، والإيداع خارج البلاد الإسلامية، وتعامل الأقليات المسلمة بالاقتراض الربوي لشراء الحاجيات، والقروض الطلابية الربوية خارج البلاد الإسلامية.
 ويهدف البحث إلى: بيان إبراز كمال الشريعة الإسلامية ومرونتها وشمولها، وأن الفقه الإسلامي قادر على مواكبة مستجدات العصر ونوازله، وإلمام المسلم بأحكام غير المسلمين الفقهية، وموقفه منهم، وكيف يتعامل معهم في بلادهم، واجتهاد المسلمين خارج البلاد الإسلامية ﻓﻲ إيجاد البدائل ﺍﻟﺸﺭﻋﻴﺔ ﺍﻟﺘﻲ ﻻشبهة ﻓﻴﻬﺎ ما استطاعوا ﺇﻟﻰ ذلك سبيلا .
منهج البحث: وقد سرت في بحثي هذا على المنهج الاستقرائي التحليلي من خلال عرض مذاهب الفقهاء والمعاصرين في المسائل مع ذكر مواضع الاتفاق والاختلاف فيها، وذكر سبب الاختلاف، وإيراد المناقشات بين أقوال الفقهاء والمعاصرين ما أمكن، ثم بيان الرأي الراجح المؤيد بالدليل، إلى جانب توثيق جميع الأقوال والآراء من كتبها الأصيلة.
ويخلص البحث إلى نتائج منها: إن الشريعة الإسلامية هي شريعة العدل والرحمة والشمول والإصلاح لكل ما يعرض للناس في شتى مجالات الحياة، كما أنها تسع الحياة الإنسانية في كل العصور.
وتوصي الدراسة: بضرورة  المزيد من الدراسات والاجتهاد والإفتاء فيما يتعلق بالمستجدات الفقهية التي تتعلق بالمعاملات الربوية وغيرها للأقليات المسلمة، قياسًا على المنصوص عليه، أو اختيار الرأى الفقهي الملائم لها من الآراء الواردة فيها.
 

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


awlaan: alquran alkarim waeulumuhu:
1_ alquran alkarim.
2ــ 'ahkam alquran almualafa: alqadi muhamad bin eabd allah 'abu bakr bin alearabii almueafirii alashbili
almalki(almutawafaa: 543ha), rajae 'usulah wakharaj 'ahadithah wellaq ealayhi: muhamad eabd alqadir
eita, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan,t althaalithata, 1424 hi - 2003 mi.
3 tafsir alquran alhakim (tafsir almanar), talifu: muhamad rashid bin eali rida bin muhamad shams
aldiyn bin muhamad baha' aldiyn bin minila ealiin khalifat alqalamuniu alhusaynii (almutawafaa: 1354ha), alnaashir: alhayyat almisriat aleamat lilkitab 1990 ma.
4 tafsir alquran aleazim li'abi alfida' aismaeil bin eumar bin kathira,tahiqiqu/muhamad husayn shams aldiyn alnaashir/ dar alkutub aleilmiati, manshurat muhamad eali bydun, bayrut, t al'uwli1419m.
5 taysir alkarim alrahman fi tafsir kalam almanan talifu/eabd alrahman alsaedi, tahqiqu/eabd alrahman bin maeala , t al'uwlaa2000m.
6_ aljamie li'ahkam alquran talifu: al'iimam shams aldiyn 'abi eabd allah muhamad bin 'ahmad al'ansari alqurtubii almutawafiy 671hi, tahqiqu/ 'ahmad albarduni, wa'iibrahim 'atfish, alnaashir/ dar alkutub almisriat  alqahirati, t althaaniat 1384h  1964m.
7_fath alqadir talifu/ muhamad bin ealiin alshuwkanii alyamanii almutawafiy 1250h, alnaashir/ dar abn kathirin, dar alkalm altayib  dimashqa, bayrut, altabeat al'awalia 1414h.
8_ alkashaaf ean haqayiq ghawamid altanzil li'abi alqasim mahmud bin eamrw alzumakhsharii almutawafiy 538h, alnaashir/ dar alkitaab alearabii  bayrut, altabeat althaalithat 1407h.
9 mahasin altaawil almualafi: muhamad jamal aldiyn bin muhamad saeid bin qasim alhalaaq alqasimii (almutawafaa 1332h), almuhaqaqi: muhamad basil euyun alsuwdi, alnaashir: dar alkutub alealamayh - bayrut, altabeatu: al'uwlaa - 1418 hu.
thanyaan: alhadith alnabawii waeulumuhu:
10 al'iihsan fi taqrib sahih abn hibaan lilealamat eala' aldiyn 'abu alqasim alfarisii almutawafiy (739hi), tahqiqu/ markaz albuhuth watiqniat almaelumat - dar altaasili, 1435 - 2014m , t al'uwlaa.
11ـ 'iirwa' alghalil fi takhrij 'ahadith manar alsabil almualaf : muhamad nasir aldiyn al'albanii (almutawafaa 1420hi) 'iishrafi: zuhayr alshaawish, alnaashir: almaktab al'iislamii - bayrut, altabeatu: althaaniat 1405 hi - 1985m.
12_ altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanid talifu: 'abu eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albirr bin easim alnamrii alqurtibii (almutawafaa: 463hi), tahqiqu: mustafaa bin 'ahmad alealawi , muhamad eabd alkabir albakri, alnaashir: wizarat eumum al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat - almaghribi1387 hu.
13 aldirayat fi takhrij 'ahadith alhidayti, almualif : 'abu alfadl 'ahmad bin eali bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalanii (almutawafaa : 852hi),almuhaqiq : alsayid eabd allah hashim alyamani almadani, alnaashir : dar almaerifat - bayrut.
14_ silsilat al'ahadith aldaeifat walmawdueat wa'atharuha alsayi' fi al'umat li'abi eabd alrahman muhamad nasir aldiyn al'albanii almutawafiy 1420hi, alnaashir/ dar almaearif alriyad  alsaeudiati, t al'awli 1412h  1992m.
17_ sunan altirmidhii wahu aljamie alsahih li'abi eisaa muhamad bin eisaaltirmidhii almutawafi27hi, tahqiqu/ muhamad fuad eabd albaqi, alnaashir/ matbaeat mustafi albabi alhalabii masr, t althaaniat 1983m.
18_ alsunan alkubraa: talifu: 'iimam almuhdithin 'abi bakr 'ahmad bin alhusayn albayhaqii almutawafiy sanat 458hi, t al'awali 1416hi, alnaashir dar alfikri.
19 sharh sunan 'abi dawud, almualafa: eabd aleaziz bin eabd allh bin eabd alrahman alraajihi, masdar alkitabi: durus sawtiat qam bitafrighiha mawqie alshabakat al'iislamiat http://www.islamweb.net
20 sharh sahih albukharaa liabn bataal talifu: abn bataal 'abu alhasan ealii bin khalaf bin eabd almalaki(almutawafaa: 449hi), tahqiqu: 'abu tamim yasir bin 'iibrahima, dar alnashra: maktabat alrushd - alsueudiatu, alrayadi, altabeat althaaniatu, 1423h - 2003m.
21 sharh mushkil aluathar talifa: 'abu jaefar 'ahmad bin muhamad bin salamat bin eabd almalik bin salamat al'azdii alhajarii almisrii almaeruf bialtahawi (almutawafaa: 321hi) , tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, alnaashir: muasasat alrisalat altabeata: al'uwlaa - 1415 ha, 1494 mi.
22 sharh alnawawii ealaa muslim = alminhaj sharh sahih muslim bin alhajaji, almualafu: 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (almutawafaa: 676h), alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeata: althaaniatu, 1392 .
23_ sahih albukharii lil'iimam 'abi eabd allah muhamad bin aismaeil bin 'iibrahim albukharii almutawafiy 256hu,t al'awli, dar altaqwaa, alnaashir/ dar aibn kathir, alyamamatu, bayrut t althaalithata1987m tahqiqa/ mustafay dib albgha.
24_ sahih muslim lil'iimam 'abi alhusayn muslim bin alhajaaj alqushayrii alnaysaburii 261h ealaq ealayhi/ muhamad fuad eabd albaqi, alnaashir/ dar alfikri, dar alhadithi, alqahirat t al'awli.
25 fath albari sharh sahih albukhari, talifu: 'ahmad bin ealiin bin hajar 'abu alfadl aleasqalaniu alshaafieiu alnaashir: dar almaerifat - bayrut, 1379, raqm kutubih wa'abwabih wa'ahadithihi: muhamad fuad eabd albaqi.
26 musnad 'abi yaelaa talifi: 'abu yaelaa 'ahmad bin ealiin bin almthuna bin yahyaa bin eisaa bin hilal altamimi, almusilii (almutawafaa: 307hi) tahqiqu: husayn salim 'asad, alnaashir: dar almamun lilturath - dimashqa, altabeat al'uwlaa، 1404 - 1984.
27 maerifat alsunan waluathar li'abi bakr albayhaqi, tahqiqu/ eabd almueti 'amin qileiji, alnaashir/ dar alwafa' (almansurat  alqahiratu) t al'uwlaa1412h  1991m.
28 almuntaqaa sharh almawti'i, almualafu: 'abu alwalid sulayman bin khalaf bin saed bin 'ayuwb bin warith altajibii alqurtubii albaji al'andalusii (almutawafaa: 474hi), alnaashir: matbaeat alsaeadat - bijiwar muhafazat misr altabeata: al'uwlaa, 1332 hi.
29 almuata'a, almualafu: malik bin 'anas bin malik bin eamir al'asbahi almadanii (almutawafaa: 179hi),almuhaqaqa/ muhamad mustafaa al'aezami, alnaashir: muasasat zayid bin sultan al nahyan lil'aemal alkhayriat wal'iinsaniat 'abu zabi - al'iimarati, altabeatu: al'uwlaa, 1425 hi - 2004 mi.
30_ nil al'awtar min 'ahadith sayid al'akhyar sharh muntaqi al'akhbar lil'iimam muhamad bin eali alshuwkanii almutawafiy 1255h, nashra/ dar alhadith  masr, t al'awalii 1993m, t dar aljil bayrut 1973m.
thalthaan: kutub alfiqah.
katab alfiqh alhanafiu:
31_ alaikhtiar litaelil almukhtar lieabd allah bin mahmud bin mawdud almusili alhanafii, taeliq alshaykha/ mahmud 'abu daqiqat, t dar alkutub aleilmiati.
32_ albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiq lizayn aldiyn bin 'iibrahim almaeruf biaibn najim almisrii ta, dar almaerifati, t althaaniatu, alnaashir/ dar alkitaab al'iislamii.
33 badayie alsanayie fi tartib alsharayie lil'iimam eala' aldiyn 'abi bakr bin maseud alkasanaa alhanafii, alnaashir/dar alkutub aleilmiati, t althaaniat 1986m.
34 tabyin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiq talifu: euthman bin eulay, fakhr aldiyn alziylei alhanafii (almutawafaa 743 hi)alnaashir: almatbaeat alkubraa al'amiriat - bwlaq, alqahirata, tal'uwlaa, 1313h.
35 hashiat radi almuhtar ealaa alduri almukhtar limuhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz eabidin alhanafi,alnaashir/ dar alfikri bayrut, altabeat althaaniat 1992m.
36_ almabsut limuhamad bin 'ahmad shams al'ayimat alsarukhisii, alnaashir/dar almaerifat bayrut 1993m.
katab alfiqh almalki:
37 al'iishraf ealaa nakit masayil alkhilafi, almualafi: alqadi 'abu muhamad eabd alwahaab bin eali bin nasr albaghdadi almaliki (422hi) almuhaqiqi: alhabib bin tahir, alnaashir: dar aibn hazma, altabeata: al'uwlaa, 1420h - 1999m
38_ bidayat almujtahid wanihayat almuqtasid lil'iimam alqadi 'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin rushd alqurtubii al'andalusi alshahiri"abin rushd alhanfi"rajie 'usulah al'ustadhu/eabd alhalim muhamad eabd alhalimi, nashara/ dar aljili, dar alkutub aleilmiati, dar alfikri1995m.
39 albayan waltahsil li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii almutawafiy520 hi, tahqiq du/ muhamad hajiy wakhrun, alnaashir/ dar algharb al'iislamii bayrut  lubnan, altabeat althaaniat 1408h.
40 altahdhib fi aikhtisar almudawanati, almualafa: khalf bin 'abi alqasim muhamad, al'azdi alqayrawani, 'abu saeid aibn albaradhiei almaliki (almutawafaa: 372hi), dirasat watahqiqu: alduktur muhamad al'amin wuld muhamad salim bin alshaykh, alnaashir: dar albuhuth lildirasat al'iislamiat wa'iihya' altarathi, dubay , altabeatu: al'uwlaa, 1423 hi - 2002 m
katab alfiqh alshaafieayi:
43 al'umu li'abi eabd allh muhamad bin 'iidris bin aleabaas bin euthman alshaafieii almutawafiy 204hi, alnaashir/ dar almaerifat  bayrut 1410h  1990m.
44_ alhawi alkabir fi fiqh madhhab al'iimam alshaafieii wahu sharh mukhtasar almuzni li'abi alhasan eali bin muhamad bin habib almawardi albasarii, tahqiqi/alshaykhi:eadil 'ahmad eabd almawjud, walshaykhu/ eali muhamad mueawad,nshar/dar alkutub aleilmiatu, almaktabat altawfiqiati.
45_ almajmue sharah almuhadhab lil'iimam 'abi zakariaa muhi aldiyn bin sharaf alnawawia,waltakmilat althaaniat lil'iimam almatayei, alnaashir/ dar alfikri.
46_ nihayat almuhtaj 'iilaya sharh alminhaj lishams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas bin shihab aldiyn alramlii wamaeah hashiat alshibramilsi alnaashir/ dar 'iihya' alturath alearabii, dar alfikri1984m.
katab alfiqh alhanbali:
47_ sharah alzarkashii ealaa mukhtasar alkharqi, almualafa: shams aldiyn muhamad bin eabd allah alzarkashii almisrii alhanbalii (almutawafaa: 772hi) alnaashir: dar aleabikan, altabeati: al'uwlaa, 1413 hi - 1993 mi.
48_ sharah muntahi al'iiradat almusamaa daqayiq 'uwli alnahy lisharh almuntahi talifi/alshaykh mansur bin yunis bin 'iidris albuhutaa, nashru/dar alkutub aleilmiata, ealim alkutab, bayrut 1996m, t althaaniatu, t dar alfikri.
49 kitab alfurue wamaeah tashih alfurue lieala' aldiyn eali bin sulayman almardawi, almualafa: muhamad bin muflah bin muhamad bin mufraji, 'abu eabd allah, shams aldiyn almaqdisii alraaminaa thuma alsaalihii alhanbali (almutawafaa 763hi) almuhaqiq: eabd allah bin eabd almuhsin alturki, alnaashir: muasasat alrisalati, t al'uwlaa 1424 hi - 2003 mi.
katab alfiqh alzaahiri:
52 almahaliyu bialathar li'abi muhamad ealiin bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalusi alqurtubii alzaahirii , alnaashir/ dar alfikri, bayrut.
min kutub alfiqh alzaydaa:
53 alrawdat alnadiat sharh aldarar albahiat talifu: 'abu altayib muhamad sidiyq khan bin hasan bin eali alhusayni albukharii alqinnawjy (almutawafaa: 1307h), alnaashir: dar almaerifati.
54 alsayl aljaraar almutadafiq ealaa hadayiq al'azhar lishaykh al'iislam muhamad bin ealiin alshuwkanii 1173125h, alnaashir/ dar abn hazma, t al'awli.
min kutub alfiqh al'iimamii:
55 sharayie al'iislam fi masayil alhalal walharam lilmuhaqiq alhali 'abu alqasim najm aldiyn jaefar bn alhasan 602h  676hi, tahqiqu/ eabd alhusayn muhamad eulay, alnaashir/dar altafsiru, t al'awli 1969m.
min kutub alfiqh al'iibadi:
56 shrh kitab alniyl washifa' alealil lil'iimami/muhamad yusif 'atfish,t maktabat al'iirshadi, jidat, altabeat althaaniatu1392hi  1972m, nashra/saltanat eman,wzarat alturath alqawmii walthaqafat 1986m.
rabeaan:ktb 'usul alfiqah:
57 almustasfaa almualafu: 'abu hamid muhamad bin muhamad alghazali altuwsi (almutawafaa: 505hi) tahqiqu: muhamad eabd alsalam eabd alshaafi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1413h - 1993m.
58 nihayat alsuwl sharh minhaj alwusul almualafa: eabd alrahim bin alhasan bin eali al'iisnawi alshafey, 'abu muhamad, jamal aldiyn (almutawafaa: 772hi) alnaashir: dar alkutub aleilmiat -birut-lubnan, altabeatu: al'uwlaa 1420hi- 1999m.
min kutub qawaeid alfiqah:
59_ al'ashbah walnazayira, almualafa: eabd alrahman bin 'abi bakr, jalal aldiyn alsuyutiu (almutawafaa: 911hi) alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1411hi - 1990m
khamsaan: min kutub 'usul alfiqah.
60 alfuruq = 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqu, almualafu: 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almaliki alshahir bialqurafi (almutawafaa: 684hi) alnaashir: ealam alkutub.
61 almanthur fi alqawaeid alfiqhiati, almualafu: 'abu eabd allah badr aldiyn muhamad bin eabd allah bin bihadir alzarkashii (almutawafaa: 794hi) alnaashir: wizarat al'awqaf alkuaytiati, altabeata: althaaniatu, 1405h - 1985m
min kutub allughat alearabiati:
62 jamharat allughat almualafu: 'abu bakr muhamad bin alhasan bin durayd al'azdii (almutawafaa: 321hi) almuhaqiqi: ramzi munir baelabaki, alnaashir: dar aleilm lilmalayin - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1987m
min kutub altaarikh wal'aelami:
69 al'aelam li'ashhar alrijal walnisa' min alearab walmustashriqin likhayr aldiyn alziriklii , alnaashir/dar aleilm lilmalayin , altabeat aleashiratu1992mu,alsaabieati1986m.
70 tahdhib altahdhib almualafu: 'abu alfadl 'ahmad bin eali bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalanii (almutawafaa 852hi) alnaashir: matbaeat dayirat almaearif alnizamiati, alhinda, altabeati: altabeat al'uwlaa, 1326hi.
71 sayr 'aelam alnubala' almualafa: shams aldiyn 'abu eabd allh muhamad bin 'ahmad bin euthman bin qaymaz aldhahabii (almutawafaa: 748hi) alnaashir: dar alhadithi- alqahirati, altabeati: 1427h-2006m.
kutub wamarajie hadithat wamawaqie eamatun:
72ــ 'abhath hayyat kibar aleulama' talifa/ hayyat kibar aleulama' bialmamlakat alearabiat alsueudiati.
73ــ 'athar aldarurat walhajat ealaa 'ahkam mumarasat al'aqaliyaat almuslima ..", 'a.du/ salih bin eabd allah aldarwish.
130 manhaj alfatwaa fi alqadaya alfiqhiat almueasirati"bhath mahkam" fi mutamar alfatwaa waistishraq almustaqbal da/hisham yasri alearabii, - jamieat najran.
131 mawsueat alsiyasati, talifi/eabd alwahaab alkayali, almuasasat alearabiat lildirasat walnushri, bayrut, t al'uwlaa 1987.
132 mawsueat alfatawaa: almueamalati" suar rabawiat wataeamulat bankiatun" haqiqat alriba wa'anwaeih https://www.fatawa.com/view/14537
133 almawsueat alfiqhiat alkuaytiat sadir eun: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat - alkuayt, altabeat althaaniatu, daralsalasil - alkuayti.
134 almawsueat almuyasarat fi fiqh alqadaya almueasira " qism fiqh al'aqaliyaat almuslimati) 'iiedadu/ markaz altamayuz albahthii fi fiqh alqadaya almueasirati, sa447, 448 , maktabat almalik fahd alwataniati, t al'uwlaa 1436h.
135 mawqie al'iislam suaal wajawabi. lilshaykh muhamad salih almunjid
https://islamqa.info/ar/answers/181723/
136 almawqie alrasmiu lilshaykhi/muhamad bin salih aleuthaymin - rahimah allah -
https://binothaimeen.net/site/index
137 nazariat aldarurat alshareiat muqaranatan mae alqanun alwadei, da/ wahbat alzuhayli, muasasa
alrisalatu.t alraabieat 1985mi.
138 waqafat hadiat mae fatwaa 'iibahat alqurud alribawiat litamwil shira' almasakin fi almujtamaeat algharbiati" du. salah alsaawi , taqdim 'a. da.eali 'ahmad alsaalus.