الأحاديث الموقوفة الواردة في الملتزم دراسة وتخريج

المؤلف

عضو هيئة التدريس - قسم التفسير والحديث - بکلية الشريعة جامعة الکويت

المستخلص

الملخص:
يهدف البحث إلى دراسة الأحاديث الموقوفة الواردة في الملتزم -والملتزم هو ما بين الرکن والباب من الکعبة-، وبيان المقبول منها من المردود، وقد وقفت على عدد من الأحاديث الموقوفة الواردة عن الصحابة - رضي الله عنهم- في الملتزم، إما من قولهم بـ: "التزامه أو النهي عن التزامه"، أو ما نُقل عنهم من فعلهم بـ: "التزامه أو بعدم التزامه"، وقد وضعت خاتمة تبين النتائج التي توصلت إليها في نهاية البحث.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • المراجـــــــــــع

    • · الآجري، محمد بن علي بن عثمان، سؤالات الآجري لأبي داود السجستاني، تحقيق: أبي عمر محمد بن علي الأزهري، الناشر الفاروق الحديثة، القاهرة، ط1 ،1431هـ، 2010م.
    • الأزرقي، محمد بن عبد الله بن أحمد، أخبار مکة وما جاء فيها من الآثار، دراسة وتحقيق: علي عمر، الناشر: مکتبة الثقافة الدينية، ط1.
    • · الألباني، محمد ناصر الدين، سلسلة الأحاديث الصحيحة، مکتبة المعارف، الرياض، ط1، 1412هـ، 1991م. سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة وأثرها السيئ في الأمة، دار النشر: دار المعارف، الرياض، الممکلة العربية السعودية، ط1، 1412 هـ، 1992م.
    • الأنصاري، زکريا بن محمد بن زکريا الأنصاري(ت: ٩٢٦هـ)، أسنى المطالب في شرح روض الطالب، الناشر: دار الکتاب الإسلامي.
    • · البخاري، محمد بن إسماعيل (ت:265هـ)، التاريخ الکبير، طبعة: دائرة المعارف العثمانية، حيدر آباد. الضعفاء الصغير، تحقيق: محمد إبراهيم زايد، دار المعرفة، بيروت، لبنان، ط1، 1396هـ. (الطبعة المعتمدة في البحث). الضعفاء الصغير، تحقيق: أحمد بن أبي العينين، طبعة مکتبة ابن عباس، ط1، سنة 1426هــ، 2005م.
    • · البرقاني، أحمد بن محمد بن أحمد بن غالب (ت: 425هـ)، سؤالات البرقاني للدارقطني رواية الکرجي عنه، تحقيق: عبد الرحيم محمد أحمد القشقري، الناشر: کتب خانه جميلي، لاهور، باکستان، ط1، 1404هـ.
    • · البيهقي، أحمد بن الحسين بن علي، السنن الصغرى، تحقيق د. محمد ضياء الرحمن الأعظمي، الناشر مکتبة الدار، المدينة المنورة، سنة النشر 1410هـ، 1989م. السنن الکبرى، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، الناشر: مکتبة دار الباز، مکة المکرمة، 1414هـ، 1994م. معرفة السنن والآثار، تحقيق: محمد السعيد بسيوني زغلول، طبعة دار الکتب العلمية، بيروت، ط1، 1410هـ.
    • · الترمذي، محمد بن عيسى، السنن، تحقيق: أحمد محمد شاکر وآخرين، الناشر: دار إحياء التراث العربي، بيروت. علل الترمذي الکبير بترتيب أبي طالب القاضي، تحقيق: صبحي السامرائي، وأبي المعاطي النوري، ومحمود خليل الصعيدي، عالم الکتب، مکتبة النهضة العربية، بيروت، ط1، 1409هـ.
    • الجلعود، د.عبد الرحمن بن عثمان، البيان المحکم في حکم الملتزم، دار کنوز أشبيليا، الرياض، 1430هـ.
    • · ابن أبي حاتم، أبو محمد عبد الرحمن بن محمد بن إدريس (ت:327هـ)، الجرح والتعديل، الناشر: طبعة مجلس دائرة المعارف العثمانية، الهند، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ط1، 1271هـ، 1952م.
    • ابن حبان، محمد بن حبان، الثقات، تحقيق: السيد شرف الدين أحمد، الناشر: دار الفکر، ط1، 1395هـ،1975م. المجروحين من المحدثين والضعفاء والمتروکين، تحقيق: محمود إبراهيم زايد، الناشر: دار الوعي، حلب، ط1، 1396هـ.
    • · ابن حجر، أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد (ت852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود وعلي محمد، الناشر: دار الکتب العلمية، بيروت، ط1، 1415هـ.  تعريف أهل التقديس بمراتب الموصوفين بالتدليس، تحقيق: د.عاصم القريوني، الناشر: مکتبة المنار، الأردن، ط1. تقريب التهذيب، تحقيق: محمد عوامة، الناشر: دار الرشيد، سوريا، ط1، 1406هـ، 1986م. تهذيب التهذيب، الناشر: مطبعة دائرة المعارف النظامية، الهند، ط1، 1326هـ. الدراية في تخريج أحاديث الهداية، تحقيق: السيد عبد الله هاشم اليماني المدني، الناشر: دار المعرفة، بيروت. لسان الميزان، تحقيق: دائرة المعرف النظامية، الهند، الناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، ط3، 1406هـ، 1986م.
    • · الحطاب الرعيني، أبو عبد الله محمد بن محمد بن عبد الرحمن المعروف بالحطاب الرُّعيني المالکي (ت: ٩٥٤هـ)، مواهب الجليل في شرح مختصر خليل، الناشر: دار الفکر، ط3، ١٤١٢هـ، ١٩٩٢م.
    • · ابن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل (ت241هـ)، العلل ومعرفة الرجال -رواية المروذي وصالح بن أحمد والميموني-، تحقيق أبي عمر محمد بن علي الأزهري، الناشر: الفاروق الحديثة، مصر، ط1، 1430هـ، 2009م. العلل ومعرفة الرجال-رواية عبد الله بن أحمد-، تحقيق أبي عمر محمد بن علي الأزهري، الناشر: الفاروق الحديثة، مصر، ط1، 1434هـ، 2013م. المسند، المحقق: شعيب الأرنؤوط وآخرون، الناشر: مؤسسة الرسالة، ط2، 1420هـ، 1999م.
    • · الخطيب البغدادي، أبو بکر أحمد بن علي بن ثابت (ت:463هـ)، تاريخ بغداد، تحقيق: د.بشار عواد معروف، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت، ط1، 1422هـ، 2002م.
    • · الدارقطني، أبو الحسن علي بن عمر بن أحمد (ت:385هـ)، السنن، تحقيق شعيب الأرنؤوط وآخرين، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، لبنان، ط1، 1424هـ، 2004م. الضعفاء والمتروکون، تحقيق: د. عبد الرحيم محمد القشقري، الناشر: مجلة الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة، جزء1: العدد 59،1403هـ، جزء 2 : العدد 60، 1403هـ، جزء 3: العدد 63 - 64، 1404هـ.
    • أبو داود، سليمان بن الأشعث السجستاني، السنن، المحقق: محمد محيي الدين عبد الحميد، الناشر: المکتبة العصرية، صيدا – بيروت.
    • الدسوقي، محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالکي (ت: ١٢٣٠هـ)، حاشية الدسوقي على الشرح الکبير، الناشر: دار الفکر.
    • · الذهبي، شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (ت:748هـ)، ذکر أسماء من تکلم فيه وهو موثق، تحقيق: محمد شکور أمرير المياديني، الناشر مکتبة المنار، بيروت، ط1 1406هـ، 1986م. سير أعلام النبلاء، مؤسسة الرسالة بيروت، ط9، 1413هـ، 1993م. الکاشف في معرفة من له رواية في الکتب الستة، تحقيق: محمد عوامة أحمد محمد نمر الخطيب، الناشر: دار القبلة للثقافة، مؤسسة علوم القرآن، جدة، ط1، 1413هـ، 1992م. المغني في الضعفاء، تحقيق: الدکتور نور الدين عتر. ميزان الاعتدال في نقد الرجال، تحقيق: علي محمد البجاوي، الناشر: دار المعرفة للطباعة والنشر، بيروت، لبنان، ط1، 1382 هـ، 1963م.
    • الزيلعي، أبو محمد عبد الله بن يوسف بن محمد الزيلعي (ت:762هـ)، نصب الراية لأحاديث الهداية مع حاشيته بغية الألمعي في تخريج الزيلعي، تحقيق: محمد عوامة، الناشر: مؤسسة الريان للطباعة والنشر، بيروت، ودار القبلة للثقافة الإسلامية، جدة، ط1، 1418هـ، 1997م.
    • · ابن سعد، أبو عبد الله محمد بن سعد بن منيع (ت:230هـ)، الطبقات الکبرى، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، الناشر: دار الکتب العلمية، بيروت، ط1، 1410هـ، 1990م.
    • سليم، عمرو عبد المنعم سليم، تيسير دراسة الأسانيد، الناشر دار الضياء، مصر، ط1، 1421هـ، 2000م.
    • الشافعي، أبو عبد الله محمد بن إدريس(ت:٢٠٤هـ)، الأم، الناشر: دار المعرفة، بيروت، ١٤١٠هـ، ١٩٩٠م.
    • · ابن أبي شيبة، أبو بکر عبد الله بن محمد، المسند، تحقيق: عادل بن يوسف العزازي وأحمد بن فريد المزيدي، الناشر: دار الوطن، الرياض، ط1، 1997م. المصنف، تحقيق محمد عوامه، طبعة الدار السلفية الهندية القديمة.
    • · الشيرازي، أبو اسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الفيروزآبادي الشيرازي (ت: ٤٧٦ هـ)، التنبيه في الفقه الشافعي، الناشر: عالم الکتب، بيروت، ط1، ١٤٠٣هـ، ١٩٨٣م.
    • طارق عوض الله، الإرشادات في تقوية الحديث بالشواهد والمتابعات، طبعة مکتبة ابن تيمية، ط1، 1417هـ، 1998م.
    • · الطبراني، سليمان بن أحمد بن أيوب، المعجم الکبير، تحقيق: حمدي بن عبد المجيد السلفي، الناشر: مکتبة العلوم والحکم، الموصل، ط2، 1404هـ، 1983م.
    • · ابن عابدين، محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز الحنفي (ت: ١٢٥٢ هـ)، رد المحتار على الدر المختار، الناشر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده، مصر، ط2، ١٣٨٦هـ، ١٩٦٦م.
    • · ابن عبد البر، أبو عمر يوسف بن عبد الله (ت: 463هـ)، الاستذکار، تحقيق: سالم محمد عطا، ومحمد معوض، الناشر: دار الکتب العلمية، بيروت، ط1، 1421هـ، 2000م. الاستيعاب في معرفة الأصحاب، تحقيق: علي البجاوي، الناشر: دار الجيل، بيروت، ط1، 1412هـ، 1992م.
    • عبد الرزاق بن همام الصنعاني، المصنف، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي، الناشر: المکتب الإسلامي، بيروت، ط2، 1403هـ.
    • العجلي، أحمد بن عبد الله بن صالح أبو الحسن (ت261هـ)، معرفة الثقات، تحقيق: عبد العليم عبد العظيم البستوي، الناشر: مکتبة الدار، المدينة المنورة، ط1، 1405هـ، 1985م.
    • · ابن عدي، أبو أحمد بن عدي الجرجاني (ت: 365هـ)، الکامل في ضعفاء الرجال، تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود وعلي محمد معوض، الناشر: دار الکتب العلمية، بيروت، ط1، 1418هـ، 1997م.
    • · ابن عقيل، أبو الوفاء علي بن عقيل بن محمد الحنبلي (ت: ٥١٣ هـ)، التذکرة في الفقه، تحقيق وتعليق: الدکتور ناصر بن سعود بن عبد الله السلامة، الناشر: دار إشبيليا، الرياض، السعودية، ط1، ١٤٢٢هـ، ٢٠٠١م.
    • · العقيلي، أبو جعفر محمد بن عمرو بن موسى (ت:322هـ)، الضعفاء الکبير، تحقيق: عبد المعطي أمين قلعجي، الناشر: دار المکتبة العلمية، بيروت، ط1، 1404هـ، 1984م. 
    • الفاکهي، محمد بن إسحاق بن العباس، أخبار مکة في قديم الدهر وحديثه، تحقيق د. عبدالملک عبد الله دهيش، الناشر: دار خضر، بيروت، 1414هـ.
    • · ابن قدامة، أبو محمد عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة(ت: ٦٢٠هـ)، المغني، تحقيق: مجموعة من المحققين، الناشر: مکتبة القاهرة، ط1، ١٣٨٨هـ، ١٩٦٨م.
    • · الکاساني، أبو بکر بن مسعود بن أحمد الکاساني الحنفي (ت: ٥٨٧هـ)، بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، الناشر: دار الکتب العلمية، ط2، ١٤٠٦هـ، ١٩٨٦م.
    •  ابن ماجه، محمد بن يزيد أبو عبد الله، السنن، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، الناشر: دار إحياء الکتب العربية، بيروت، ط1.
    • مالک بن أنس، الموطأ رواية يحيى الليثي، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، الناشر: دار إحياء التراث العربي، مصر.
    • · المَرْداوي، علي بن سليمان بن أحمد المَرْداوي (ت: ٨٨٥ هـ)، الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف، تحقيق: الدکتور عبد الله بن عبد المحسن الترکي والدکتور عبد الفتاح محمد الحلو، الناشر: هجر للطباعة والنشر، القاهرة، مصر، ط1، ١٤١٥هـ، ١٩٩٥م.
    • · المرغيناني، علي بن أبي بکر بن عبد الجليل(ت: ٥٩٣هـ)، الهداية في شرح بداية المبتدي، تحقيق: طلال يوسف، الناشر: دار احياء التراث العربي، بيروت، لبنان.
    • · المزي، يوسف بن عبد الرحمن بن يوسف (ت:742هـ)، تهذيب الکمال في أسماء الرجال، تحقيق: د. بشار عواد معروف، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، ط1، 1400هـ، 1980م.
    • مسلم بن الحجاج، الصحيح، الناشر: دار الجيل بيروت ودار الآفاق الجديدة، بيروت.
    • · ابن معين، يحيى بن معين، التاريخ رواية الدارمي، تحقيق: د. أحمد محمد نور سيف، الناشر: دار المأمون للتراث، دمشق، 1400هـ. التاريخ رواية الدوري، تحقيق: د. أحمد محمد نور سيف، الناشر: مرکز البحث العلمي وإحياء التراث الإسلامي، مکة المکرمة، ط1، 1399هـ، 1979م. سؤالات أبي إسحاق إبراهيم بن الجنيد ليحيى بن معين، تحقيق: أحمد محمد نور سيف، دار النشر: مکتبة الدار، المدينة المنورة، ط1، 1408هـ، 1988م. معرفة الرجال رواية أبي العباس ابن محرز البغدادي، تحقيق أبي عمر محمد بن علي الأزهري، الناشر الفاروق الحديثة، القاهرة، ط1، 1430هـ، 2009م.
    • · ابن مفلح، محمد بن مفلح بن محمد الحنبلي (ت: ٧٦٣هـ)، الفروع، المحقق: عبد الله بن عبد المحسن الترکي، الناشر: مؤسسة الرسالة، ط1، ١٤٢٤هـ، ٢٠٠٣م.
    • · المواق المالکي، محمد بن يوسف بن أبي القاسم بن يوسف المالکي (ت: ٨٩٧هـ)، التاج والإکليل لمختصر خليل، الناشر: دار الکتب العلميةـ ط1، ١٤١٦هـ، ١٩٩٤م.
    • النسائي، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب (ت303هـ)، الضعفاء والمتروکون، تحقيق: محمود إبراهيم زايد، الناشر: دار الوعي، حلب، ط1، 1396هـ.
    • · أبو نعيم الأصبهاني، أحمد بن عبد الله بن أحمد (ت:430هـ)، حلية الأولياء وطبقات الأصفياء، الناشر: السعادة، مصر، 1394هـ، 1974م. معرفة الصحابة، تحقيق: عادل بن يوسف العزازي، الناشر: دار الوطن للنشر، الرياض، ط1، 1419 هـ، 1998م.
    • النووي، أبو زکريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (ت:676هـ)، المجموع شرح المهذب "مع تکملة السبکي والمطيعي"، الناشر: دار الفکر.
    • ابن الهمام، کمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي (ت:681هـ)، شرح فتح القدير، الناشر: دار الفکر، بيروت.
    • الهيثمي، نور الدين علي بن أبي بکر، مجمع الزوائد، دار الفکر، بيروت، 1412هـ.

     

    References
    • alajri, muhamad bin eali bin euthman, sualat alajry li'abi dawud alsajistani, tahqiqu: 'abi eumar muhamad bin eali al'azhari, alnaashir alfaruq alhadithatu, alqahiratu, ta1 ,1431hi, 2010m.
    • al'azraqi, muhamad bin eabd allh bin 'ahmadu, 'akhbar makat wama ja' fiha min alathar, dirasat watahqiqu: eali eumr, alnaashir: maktabat althaqafat aldiyniati, ta1.
    • al'albani, muhamad nasir aldiyni, silsilat al'ahadith alsahihati, maktabat almaearifi, alrayad, ta1, 1412hi, 1991m. silsilat al'ahadith aldaeifat walmawdueat wa'atharuha alsayiy fi al'umati, dar alnashri: dar almaearifi, alrayadi, almumkilat alearabiat alsaeudiati, ta1, 1412 ha, 1992m.
    • al'ansari, zakaria bin muhamad bin zakariaa al'ansari(ti: 926hi), 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalib, alnaashir: dar alkitaab al'iislamii.
    • albukhari, muhamad bin 'iismaeil (t:265h), altaarikh alkabiru, tabeatu: dayirat almaearif aleuthmaniati, haydar abad. aldueafa' alsaghira, tahqiqu: muhamad 'iibrahim zayidi, dar almaerifati, bayrut, lubnan, ta1, 1396h. (altabeat almuetamadat fi albahthi). aldueafa' alsaghira, tahqiqu: 'ahmad bin 'abi aleaynayni, tabeat maktabat aibn eabaas, ta1, sanat 1426h, 2005m.
    • albirqani, 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin ghalib (t: 425h), sualat albarqani lildaarqutni riwayat alkarji eanhu, tahqiqu: eabd alrahim muhamad 'ahmad alqashqari, alnaashir: katab khanah jamili, lahur, bakistan, ta1, 1404h.
    • albihaqi, 'ahmad bin alhusayn bin eulay, alsunan alsughraa, tahqiq du. muhamad dia' alrahman al'aezamii, alnaashir maktabat aldaari, almadinat almunawarati, sanat alnashr 1410h, 1989m. alsunan alkubraa, tahqiqu: muhamad eabd alqadir eataa, alnaashir: maktabat dar albazi, makat almukaramati, 1414h, 1994m. maerifat alsunan waliathar, tahqiqu: muhamad alsaeid bisyuni zighlul, tabeat dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1410h.
    • altirmidhi, muhamad bin eisaa, alsanan, tahqiqu: 'ahmad muhamad shakir wakhrin, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut. ealal altirmidhii alkabir bitartib 'abi talib alqadi, tahqiqu: subhi alsaamaraayiy, wa'abi almaeati alnnwri, wamahmud khalil alsaeidi, ealam alkatab, maktabat alnahdat alearabiati, bayrut, ta1, 1409h.
    • aljileud, da.eabd alrahman bin euthman, albayan almuhkam fi hukm almultazimi, dar kunuz 'ashbilya, alrayad, 1430h.
    • abin 'abi hatim, 'abu muhamad eabd alrahman bin muhamad bin 'iidris (t:327h), aljurh waltaedili, alnaashir: tabeat majlis dayirat almaearif aleuthmaniati, alhindi, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, ta1, 1271hi, 1952m.
    •  abn hiban, muhamad bin hibaan, althaqati, tahqiqu: alsayid sharaf aldiyn 'ahmadu, alnaashir: dar alfikri, ta1, 1395h,1975ma. almajruhin min almuhdithin waldueafa' walmatrukin, tahqiqu: mahmud 'iibrahim zayid, alnaashir: dar alwaei, halba, ta1, 1396h.
    • abin hajar, 'abu alfadl 'ahmad bin eali bin muhamad (t852h), al'iisabat fi tamyiz alsahabati, tahqiqu: eadil 'ahmad eabd almawjud waeali muhamad, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1415hi. taerif 'ahl altaqdis bimaratib almusufin bialtadlisi, tahqiqu: da.easim alqaryuni, alnaashir: maktabat almanar, al'urduni, ta1. taqrib altahdhib, tahqiqu: muhamad eawaamat, alnaashir: dar alrashid, suria, ta1, 1406hu, 1986m. tahdhib altahdhib, alnaashir: matbaeat dayirat almaearif alnizamiati, alhinda, ta1, 1326h. aldirayat fi takhrij 'ahadith alhidayti, tahqiqa: alsayid eabd allah hashim alyamani almadani, alnaashir: dar almaerifati, bayrut. lisan almizani, tahqiqu: dayirat almaerif alnizamiati, alhinda, alnaashir: muasasat al'aelami lilmatbueati, bayrut, ta3, 1406h, 1986m.
    • alhitaab alraeinii, 'abu eabd allh muhamad bin muhamad bin eabd alrahman almaeruf bialhitab alrueyny almalikii (t: 954ha), mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil, alnaashir: dar alfikri, ta3, 1412hi, 1992m.
    • abin hanbul, 'abu eabd allah 'ahmad bin muhamad bin hanbal (t241h), aleilal wamaerifat alrijal -riwayat almarudhii wasalih bin 'ahmad walmimuni-, tahqiq 'abi eumar muhamad bin eali al'azhari, alnaashir: alfaruq alhadithati, masr, ta1, 1430hi, 2009m. aleilal wamaerifat alrijal-rwayat eabd allah bin 'ahmad-, tahqiq 'abi eumar muhamad bin eali al'azhari, alnaashir: alfaruq alhadithati, masr, ta1, 1434h, 2013m. almusandi, almuhaqaqi: shueayb al'arnawuwt wakhrun, alnaashir: muasasat alrisalati, ta2, 1420hu, 1999m.
    • alkhatib albaghdadii, 'abu bakr 'ahmad bin ealii bin thabit (t:463h), tarikh baghdad, tahqiqu: di.bashar eawad maeruf, alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut, ta1, 1422hi, 2002m.
    • aldaariqatani, 'abu alhasan eali bin eumar bin 'ahmad (t:385h), alsanan, tahqiq shueayb al'arnawuwt wakhrin, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, lubnan, ta1, 1424hu, 2004m. aldueafa' walmatrukun, tahqiqu: da. eabd alrahim muhamad alqashqari, alnaashir: majalat aljamieat al'iislamiat bialmadinat almunawarati, juz'a1: aleadad 59,1403h, juz' 2 : aleadad 60, 1403h, juz' 3: aleadad 63 - 64, 1404h.
    • 'abu dawud, sulayman bin al'asheath alsajistani, alsanan, almuhaqaqa: muhamad muhyi aldiyn eabd alhamid, alnaashir: almaktabat aleasriatu, sayda - bayrut.
    • aldisuqi, muhamad bn 'ahmad bin earfat aldisuqi almaliki (t: 1230hi), hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabiri, alnaashir: dar alfikri.
    • aldhahabi, shams aldiyn 'abu eabd allh muhamad bin 'ahmad bin euthman (t:748h), dhakar 'asma' man takalam fih wahu muathiq, tahqiqu: muhamad shakuwr 'amrir almayadini, alnaashir maktabat almunar, bayrut, ta1 1406hi, 1986m. sir 'aelam alnubala'i, muasasat alrisalat bayrut, ta9, 1413hi, 1993m. alkashif fi maerifat man lah riwayat fi alkutub alsitata, tahqiqu: muhamad eawaamat 'ahmad muhamad namir alkhatib, alnaashir: dar alqiblat lilthaqafati, muasasat eulum alqurani, jidat, ta1, 1413h, 1992m. almughaniy fi aldueafa'i, tahqiqu: alduktur nur aldiyn eatra. mizan alaietidal fi naqd alrajal, tahqiqa: eali muhamad albijawi, alnaashir: dar almaerifat liltibaeat walnushri, bayrut, lubnan, ta1, 1382 ha, 1963m.
    •  alziylei, 'abu muhamad eabd allh bin yusif bin muhamad alziylei (t:762h), nasb alraayat li'ahadith alhidayat mae hashiatih bughyat al'almaeii fi takhrij alziylei, tahqiqa: muhamad eawaamt, alnaashir: muasasat alrayaan liltibaeat walnushri, bayrut, wadar alqiblat lilthaqafat al'iislamiati, jidat, ta1, 1418hi, 1997m.
    • abn saedu, 'abu eabd allah muhamad bin saed bin manie (t:230h), altabaqat alkubraa, tahqiqu: muhamad eabd alqadir eata, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1410hi, 1990m.
    • slim, eamru eabd almuneim salimi, taysir dirasat al'asanidu, alnaashir dar aldaya', masr, ta1, 1421hi, 2000m.
    • alshaafieii, 'abu eabd allh muhamad bin 'iidrisa(ti:204h), al'umu, alnaashir: dar almaerifati, birut, 1410hi, 1990m.
    • abin 'abi shibat, 'abu bakr eabd allah bin muhamad, almusandi, tahqiqu: eadil bin yusif aleazazi wa'ahmad bin farid almazidi, alnaashir: dar alwatanu, alrayad, ta1, 1997ma. almusanafi, tahqiq muhamad eawamuhu, tabeat aldaar alsalafiat alhindiat alqadimati.
    • alshiyrazi, 'abu ashaq 'iibrahim bin eali bin yusuf alfiruzabadi alshiyraziu (t: 476 hu), altanbih fi alfiqh alshaafieii, alnaashir: ealim alkutab, bayrut, ta1, 1403hi, 1983m.
    • tariq eawad allah, al'iirshadat fi taqwiat alhadith bialshawahid walmutabaeati, tabeat maktabat aibn taymiati, ta1, 1417hi, 1998m.
    • altabrani, sulayman bin 'ahmad bin 'ayuwba, almuejam alkabira, tahqiqu: hamdi bin eabd almajid alsalafi, alnaashir: maktabat aleulum walhakmi, almusilu, ta2, 1404hi, 1983m.
    • abin eabidin, muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz alhanafii (ta: 1252 ha), radi almuhtar ealaa aldur almukhtari, alnaashir: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabii wa'awladuhu, masr, ta2, 1386hi, 1966m.
    • abin eabd albar, 'abu eumar yusif bin eabd allh (t: 463h), alaistidhkaru, tahqiqu: salim muhamad eataa, wamuhamad mueawad, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1421hi, 2000m. alaistieab fi maerifat al'ashabi, tahqiqu: eali albijawi, alnaashir: dar aljil, bayrut, ta1, 1412hi, 1992m.
    • eabd alrazaaq bin humam alsaneani, almusanafi, tahqiqu: habib alrahman al'aezamiu, alnaashiru: almaktab al'iislamia, bayrut, ta2, 1403h.
    •  aleajli, 'ahmad bin eabd allh bin salih 'abu alhasan (t261ha), maerifat althaqati, tahqiqu: eabd alealim eabd aleazim albustui, alnaashir: maktabat aldaari, almadinat almunawarati, ta1, 1405hi, 1985m .
    • abin eadi, 'abu 'ahmad bin eadii aljirjanii (t: 365h), alkamil fi dueafa' alrajal, tahqiqu: eadil 'ahmad eabd almawjud waeali muhamad mueawad, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1418hi, 1997m.
    • abin eaqila, 'abu alwafa' eali bin eaqil bin muhamad alhanbali (t: 513 ha), altadhkirat fi alfiqh, tahqiq wataeliqi: alduktur nasir bin sueud bin eabd allah alsalamatu, alnaashir: dar 'iishbilya, alrayad, alsaeudiat, ta1, 1422hi, 2001m.
    • aleaqili, 'abu jaefar muhamad bin eamriw bin musaa (t:322ha), aldueafa' alkabira, tahqiqu: eabd almueti 'amin qileiji, alnaashir: dar almaktabat aleilmiati, bayrut, ta1, 1404hi, 1984m.
    • alfakihi, muhamad bin 'iishaq bin aleabaasi, 'akhbar makat fi qadim aldahr wahadithuhu, tahqiq du. eabdalmalik eabd allah dahish, alnaashir: dar khadra, bayrut, 1414h.
    • abn qadamat, 'abu muhamad eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qadama(ta: 620hi), almughni, tahqiqu: majmueat min almuhaqiqina, alnaashir: maktabat alqahirati, ta1, 1388hi, 1968m.
    • alkasani, 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii alhanafii (ta: 587ha), badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, ta2, 1406hi, 1986m.
    •  aibn majahi, muhamad bin yazid 'abu eabd allah, alsanan, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, alnaashir: dar 'iihya' alkutub alearabiati, bayrut, ta1.
    • malik bin 'ansa, almuataa riwayat yahyaa alllythi, tahqiqu: muhamad fuad eabd albaqi, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii, masr.
    • almardawy, eali bin sulayman bin 'ahmad almardawy (t: 885 hu), al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi, tahqiqu: alduktur eabd allah bin eabd almuhsin alturki walduktur eabd alfataah muhamad alhalu, alnaashir: hajar liltibaeat walnashri, alqahirat, masr, ta1, 1415hi, 1995m.
    • almirghinani, eali bin 'abi bakr bin eabd aljilili(t: 593h), alhidayat fi sharh bidayat almubtadi, tahqiqu: talal yusif, alnaashir: dar ahya' alturath alearabi, bayrut, lubnan.
    • almazi, yusif bin eabd alrahman bin yusuf (t:742h), tahdhib alkamal fi 'asma' alrajal, tahqiqu: du. bashaar eawad maeruf, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, ta1, 1400hi, 1980m.
    • mislim bin alhajaji, alsahihi, alnaashir: dar aljil bayrut wadar alafaq aljadidati, bayrut.
    • abn muein, yahyaa bin muein, altaarikh riwayat aldaarmi, tahqiqu: du. 'ahmad muhamad nur sif, alnaashir: dar almamun liltarathu, dimashqa, 1400hi. altaarikh riwayat aldawri, tahqiqu: du. 'ahmad muhamad nur sif, alnaashir: markaz albahth aleilmii wa'iihya' alturath al'iislami, makat almukaramati, ta1, 1399hi, 1979m. sualat 'abi 'iishaq 'iibrahim bin aljanid lihyaa bin muein, tahqiqu: 'ahmad muhamad nur sif, dar alnashra: maktabat aldaar, almadinat almunawarati, ta1, 1408hu, 1988m. maerifat alrijal riwayat 'abi aleabaas aibn muhriz albaghdady, tahqiq 'abi eumar muhamad bin eali al'azhari, alnaashir alfaruq alhadithatu, alqahiratu, ta1, 1430hi, 2009m.
    • abin muflihi, muhamad bin muflih bin muhamad alhanbali (t: 763ha), alfuruei, almuhaqiqa: eabd alllh bin eabd almuhsin alturki, alnaashir: muasasat alrisalati, ta1, 1424hi, 2003m.
    • almawaq almaliki, muhamad bin yusif bin 'abi alqasim bin yusuf almaliki (t: 897hi), altaaj wal'iiklil limukhtasar khalil, alnaashir: dar alkutub aleilmiati ta1, 1416hi, 1994m.
    • alnasayiyi, 'abu eabd alrahman 'ahmad bin shueayb (ta303h), aldueafa' walmatrukun, tahqiqu: mahmud 'iibrahim zayid, alnaashir: dar alwaei, halba, ta1, 1396hi.
    • 'abu naeim al'asbahani, 'ahmad bin eabd allh bin 'ahmad (t:430h), hilyat al'awlia' watabaqat al'asfia'i, alnaashiru: alsaeadatu, masr, 1394hi, 1974m. maerifat alsahabati, tahqiqu: eadil bin yusif aleazazi, alnaashir: dar alwatan lilnashri, alrayad, ta1, 1419 ha, 1998m.
    • alnnwawi, 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (t:676h), almajmue sharh almuhadhab "me takmilat alsabaki walmutieii", alnaashir: dar alfikri.
    • abn alhamam, kamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alsiyuasi (t:681h), sharh fath alqadir, alnaashir: dar alfikri, bayrut.

    • alhithimi, nur aldiyn ealii bin 'abi bakr, majamae alzawayidi, dar alfikri, birut, 1412hi.